६१ वर्षे तिवारी आमाले कालीगण्डकी डाइभर्सनको विरोधमा गाएको त्यो गीत ...

A+ A A-

‘हेर्न हामीले सकिँदैन कालीगंगा थुनेको
आजभोलि व्यापकै छ हल्ला सुनेको ।।

बुटवलको विष्णु पौडेल चुनावमा जितेको
कालीगंगा ल्याउँछु भन्दै छाती पिटेको...’

१२ असारमा अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलले गृहजिल्ला रूपन्देही पुगेर कालीगण्डकी–तीनाउ डाइभर्सन आयोजना कार्यालय उद्घाटन गरेसँगै सामाजिक सञ्जलामा यो गीत चर्चामा छ ।

गीतसँगै चर्चामा छिन् लक्ष्मी तिवारी उर्फ तिवारी आमा । रातो सारी, हरियो चोलीमा सजिएर डाइभर्सनको विरोधमा गीत गाउँदै नाचिरहेकी तिवारी आमा असिनपसिन देखिन्छिन् ।

हामी सबैले आ-आफ्नो तरिकाले कालीगण्डकीको संरक्षणको लागि आवाज उठाईरहेकै छौं। कालीगण्डकी डाइभर्सनको विरुद्धमा यो भिडियोभित्र आमाको आवाज र विरोधको शैली गज्जबको लाग्यो। जय होस् pic.twitter.com/X302Ozonwq
— Sujan Parajuli (आचार्य सुजन पराजुली ) (@prj_shastrisk) July 2, 2021

२०६५ सालमा कालीगण्डकीको पानी तिनाउ नदीमा खसालेर रूपन्देही र कपिलवस्तुका १०७ हेक्टर जमिनमा बाह्रै महिना सिँचाइ गर्ने, १२६ मेगावाट विद्युत् निकाल्ने योजना बन्यो । यो योजना बनाएका थिए प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीका विश्वासपात्र मानिने विष्णु पौडेलले । त्यसैले त गीतमा तिवारी आमाले पौडेलको नाम लिएकी छिन् ।

पौडेलले निरन्तर डाइभर्सनको विषयमा चासो देखाएपछि २०७१ सालदेखि सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा यो आयोजना पर्दै आएको छ । पौडेलको पहलकदमीमा कालीगण्डकी डाइभर्सन सरकारको प्राथमिकतामा पर्न थालेपछि तीन वर्ष अगाडि (२०७५)को तीजमा तिवारी आमाले यो गीत गाएकी हुन् ।

नदीनाला देख्नासाथ मास्न तम्सिहाल्ने नेताहरूको सोचमाथि व्यंग्य कस्ने सिलसिलामै उनले गीतमा पौडेलको नाम लिएकी हुन् ।

तीजको दर खाएर रमाइलो गर्ने कार्यक्रममा उनले पर्यावरण जोगाउने गीत गाइन् । बाजे, बराजुका पालदेखि एक सुरमा बगिरहेको कालीगण्डकीलाई अप्राकृतिक बाटोमा बगाउने योजनाको विरोध गरिन् उनले ।

पाल्पा, रामपुर नगरपालिका- ५ की तिवारी आमा लेख्न, पढ्न जान्दिनन् । देश, विदेशका समाचार उनी रेडियोबाट थाहा पाउँछिन् । ‘देशमा के हुँदैछ’ भनेर उनी गाउँघरमा लेख्न, पढ्न जान्नेसँग सोध्न पनि जान्छिन् ।

कालीगण्डकीको बाटो मोड्न थालिएको समाचार उनलाई उनका वडाअध्यक्ष विष्णु बस्यालले सुनाए । आफ्ना खेतमा सिँचाइ गर्ने, आफूले पूजा गर्ने कालीगंगाको बाटो मोड्ने कुरा उनलाई किन–किन निको लागेन । अनि उनले गीत बनाइन् र तीजको दर कार्यक्रममा सुनाइन् ।

ओमशान्ति डिजिटलले डाइभर्सनको विरोधमा गाएको गीत युट्युबमा राखेपछि थरिथरिका प्रतिक्रिया आए । गीतमा विष्णु पौडेलको नाम राखेकोले उनका कार्यकर्ताले गाली गर्न सुरु गरे । ‘डाइभर्सनका बारेमा नबुझेरै’ गीत गाएको भन्दै कतिले त उनलाई झपारे पनि । तर, उनी डराइनन्, किनभने उनलाई थाहा थियो कालीगंगाको बाटो मोड्नु ठीक होइन ।

लुम्बिनी र गण्डकी प्रदेशको सीमा छुट्याउने कालीगण्डकी डाइभर्सनको विरोधमा गण्डकी प्रदेश सरकार पनि उभिएको छ । यता संघीय सरकारले भने एक वर्षभित्रै डाइभर्सनको विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन तयार पार्ने निश्चित गरिसकेको छ ।

डाइभर्सनको चर्को विरोध गरिरहेका छन्, कालीगण्डकी तटीय क्षेत्रका बासिन्दा । यही नदीको नामबाट गण्डकी प्रदेशको नामकरण पनि भएको हो । कालीगण्डकी संसारमा अन्यत्र कतै नपाइने शालीग्राम ढुंगाका लागि पनि चर्चित छ । यसबाहेक यस क्षेत्रमा विभिन्न धार्मिक तथा सांस्कृतिक सम्पदा पनि छन् ।

यही सन्दर्भलाई तिवारी आमाले गीतमा पनि प्रस्तुत गरेकी छिन् ।

'मुक्तिनाथ मुस्ताङदेखि देवघाटसम्म बगेको
पूजा गर्ने शालीकरामको जन्म भएको ।।

कति ठूलो महत्त्व छ हाम्रो कालीगंगाको
यस्ता महिमा नबुझ्दिने नेतागण को ?'

सानै उमेरमा गीत गाउन सुरु गरेकी तिवारी आमाका गीत युट्युब र सामाजिक सञ्जालमा आउन थालेपछि आमा र उनका गीत चर्चित बने । ‘पहिला त गाउँघरमा मात्र सुन्थे,’ तिवारी आमा सुनाउँछिन, ‘अचेल त यो फेसबुक, युट्युबबाट सबैतिर पुग्दो रै'छ ।’

उनले कालीगण्डकी डाइभर्सनसँगै आधा दर्जन बढी सामाजिक मुद्दामा गीत गाएकी छिन् । ‘अलिअलि घटना सुनायो भने त भाका त मिलाइहाल्छु नि !,’ तिवारी आमा निर्धक्क सुनिइन् ।

जोवनका हौसिला दिनमा त उनी अरु भाकामा पनि रनवन हल्लाउने गीत गाउँथिन् । तर, अहिले उमेर तन्किँदै गयो, स्वर छोटिँदै गयो । त्यसैले अचेल तीजकै भाका समाउँछिन् उनी ।

यस वर्षको तीजमा त झन् उनी राजनीतिक गीत गाउँदैछिन् । राजनीतिक दलहरूको टुटफुटका बारेमा गीत तयार गर्दैछिन्, तिवारी आमा । ‘मैले पढेकी छैन । राजनीति पनि बुझेकी छैन,’ तिवारी आमा हाँस्दै भन्छिन्, ‘त्यही पनि अरुसँग बुझेर लेख्दैछु, कस्तो हुन्छ भनिदिनु है बाबु !’

तिवारी आमा जहाँ पुग्छिन्, त्यहाँको माहोल हेरेर, बुझेर गीत बनाइहाल्छिन् । केही वर्ष पहिले काठमाडौं घुम्न आएकी तिवारी आमाले काठमाडौंमा पानीको हाहाकार देखिन् । र, त्यसपछि उनले काठमाडौंलाई ‘पानी मरुवा’को संज्ञा दिँदै गीत गइन् ।

यसरी गीत गाउँदा उनी कहिलेकाही पैसा पनि पाउँछिन् । ‘कतिले त बूढी मान्छे भन्दै माया गरेर पैसा दिन्छन्, खुसी लाग्छ,’ उनले भनिन्, ‘खेती किसानी गरेर बस्ने हामीलाई त त्यतिले पनि ठूलै राहत हुन्छ नि !’

एकपटक छोरा र छोरी ज्वाइँले उनलाई खाडी मुलुक ‘दुबई’ घुमाउन लगे । त्यहाँ उनले नेपालीका दुःख देखिन् । चर्को घाममा पसिना बगाइरहेका नेपालीको दुःख देखेपछि उनले गीत बनाइन् -

'मरुभुमि खाडी मुलुक छैन पानी खानलाई
दुःखमाथि कष्ट रै'छ विदेश जानलाई ।।

कोही त आउँछन् बाकसभित्र, कोहीको छैन आम्दानी
तर पनि नेपालीले विदेश सम्झनी ।।'

यी सबै कुराभन्दा अहिले उनलाई कालीगण्डकीको बाटो मोडिने विषयको ठूलो चिन्ता लागेको छ । यो त्यही कालीगण्डकी हो जसको बहावमा उनले पूजा गर्ने शालीग्राम बगेर आउँछन् । यो त्यही कालीगण्डकी हो जसले उनी र उनीजस्ता धेरैको खेतमा सिँचाइ हुन्छ । त्यसैले त उनी भन्छिन्, ‘कालीगण्डकी नै उता लगेपछि त हामीले त यो गाउँ छाडे भै'गो ।’

भारतको भागिरथी नदीमा सन् १९७८ देखि २००६ सम्मको समय लगाएर बनाइएको टिहरी बाँधका कारण त्यस क्षेत्रबाट विस्थापित भएका लाखौँ मानिस अझैसम्म पुनर्स्थापित हुन सकेका छैनन् । यही दृष्टान्त देखेर कालीगण्डकीको बाटो मोड्ने भनिएको स्थान राम्दी पुल (स्याङ्जा) तलका स्थानीयबासी एकजुट भएर तिवारी आमाको गीतमा एकस्वर मिलाउँदै गाइरहेका छन्......

‘हेर्न हामीले सकिँदैन कालीगंगा थुनेको
आजभोलि व्यापकै छ हल्ला सुनेको ।।

बुटवलको विष्णु पौडेल चुनावमा जितेको
कालिगंगा ल्याउँछु भन्दै छाती पिटेको......।।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार २२, २०७८ २०:५२