खुसीको कुरा, नेपालीको आयु बढ्यो तर हेरचाह गर्ने कसले ?

A+ A A-

२३ वैशाखमा राष्ट्रिय तथ्याङ्क कार्यालयले नेपालीको आयुको नयाँ अंक सार्वजनिक गर्‍यो । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को तथ्याङ्कलाई विश्लेषण गरेर प्रकाशन गरिएको सो प्रतिवेदनमा नेपालीहरू औसत ७१ वर्ष ३ महिना बाँच्ने देखियो । त्यसमा पनि महिलाको औसत आयु धेरै छ । महिलाको औसत आयु ७३ वर्ष ८ महिना पुगेको तथ्यांक सार्वजनिक भएको छ ।

यो तथ्याङ्कले सरकारलाई एकैचोटि दुईवटा सन्देश दिएको छ । पहिलो, नेपालीको स्वास्थ्य अवस्था सुधारोन्मुख छ । मानिसहरू उपचार नै नपाएर मर्ने क्रम घटेका कारण उनीहरूको आयु पनि बढ्दै गएको हो । यो खुसीको कुरा हो । दोस्रो, आयु बढेसँगै नेपालमा ज्येष्ठ नागरिकको संख्या उल्लेख्य रूपमा बढ्ने संकेत देखियो । जसले गर्दा राज्यलाई अहिले नै भविष्यमा आफ्ना ज्येष्ठ नागरिकको हेरचाह कसरी गर्ने हो, त्यसको स्पष्ट योजना बनाउन ढिला गर्ने छुट पनि छैन ।

विश्व जनसंख्यामै समयक्रमसँगै मानिसको आयु बढिरहेको छ । वर्ल्ड पपुलेसन प्रोस्पेक्टसका अनुसार, जापान र हङकङका नागरिकहरू अहिले सबैभन्दा लामो आयु बाँँच्छन् । त्यहाँ औसत आयु ८५.२ वर्ष छ । विश्वका समृद्ध सातवटा देशका मानिसको औसत आयु ८४ वर्षभन्दा माथि छ । नेपालका दुई छिमेकीमध्ये भारतीयको औसत आयु सन् २०२३ मा ७०.४२ र चिनियाँहरूको ७७.४७ वर्ष छ । बीचका बासिन्दा नेपालीको पनि औसत आयु बढेर ७१ वर्ष पुगेको छ ।

विश्वका अरु देशमा जस्तै नेपालमा पनि पुरुषभन्दा महिलाको आयु बढी छ । पुरुषभन्दा महिलाहरू झण्डै साढे पाँच वर्ष बढी बाँच्ने देखिएको छ । महिला र पुरुषको आयुको खाडल हरेक दशकमा बढ्दै जाने एउटा अनौठो विशेषताका रूपमा प्रकट भएको छ । प्राकृतिक रूपमा नै महिलाहरूमा रोग प्रतिरोधी क्षमता पुरुषको तुलनामा बढी हुन्छ भनिन्छ । जनसंख्या अध्ययनमा एउटा मान्यता छ, जन्मलाई प्राकृतिक रूपमा छोडिदिने हो भने छोरीभन्दा छोराहरू बढी नै जन्मन्छन् । यो मान्यताअनुसार, प्रत्येक १०० जना छोरी जन्मदा १०७ जनासम्म छोरा जन्मनुलाई प्रकृतिको नियम मानिन्छ । यसरी जन्मिएका बालबालिकाहरू पाँच वर्ष पुग्दा–नपुग्दै बराबरको संख्यामा हुन्छन् । अर्थात्, शिशु मृत्यु र बालमृत्यु बालिकाको तुलनामा बालकको बढी हुन्छ । यसको कारण छोरीहरूमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढी भएर हो ।

जनगणनाको प्रतिवेदनले महिलाभन्दा पुरुषको मृत्यु संख्या निकै नै उच्च देखाएको छ, जसले गर्दा पुरुषको औसत आयु न्यून भएको हो । एक वर्षमा विभिन्न कारणले १ लाख १४ हजार ९ सय ४६ जना पुरुषको मृत्यु हुँदा ८३ हजार ५ सय १७ जना महिलाको मृत्यु भएको तथ्यांकले देखाउँछ । यो मृत्युमा पुरुषको हिस्सा ५७.९ प्रतिशत हुँदा महिलाको ४२.०८ प्रतिशत मात्र छ । यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि, पुरुषको तुलनामा महिलाको मृत्युदर झण्डै १८ प्रतिशत कम छ । यी मृत्युका कारण विविध हुन सक्छन् तर महिलाको आयु पुरुषको तुलनामा झण्डै ५ वर्ष बढी हुने कारण दुई लिङ्गबीचको यही मृत्युको खाडल नै मुख्य कारण हो ।

४० वर्षमा साढे २१ वर्ष आयु थपियो

नेपाली नागरिकका पुराना तस्वीर हेर्‍यौँ भने उनीहरू तन्नेरी उमेरमै बुढाबुढीजस्ता देखिने गरेका छन् । सार्वजनिक व्यक्तित्वका तस्वीर वा आफ्नै पारिवारिक तस्वीरहरू छन् भने ३०/४० वर्षका मानिसहरू निकै बुढाजस्ता देखिन्छन् । कतिपय व्यक्तिहरू त उहिलेका तस्वीर हेरेर अहिले अझै तन्नेरी महसुस गर्छन् । नेपालीहरू तन्नेरी हुँदै गएका हुन् त ? यसको मानवशास्त्रीय र समाजशास्त्रीय तर्क र अध्ययन फरक होला । तर, नेपालीले चार दशकयता हरेक वर्ष ६ महिनाभन्दा बढी आयु बोनस पाइरहेका छन् । ४० वर्षमा नेपालको आयु २१ वर्ष थपिनु यसैको परिणाम हो ।

कतिपय व्यक्तिहरू त उहिलेका तस्वीर हेरेर अहिले अझै तन्नेरी महसुस गर्छन् । नेपालीहरू तन्नेरी हुँदै गएका हुन् त ? यसको मानवशास्त्रीय र समाजशास्त्रीय तर्क र अध्ययन फरक होला । तर, नेपालीले चार दशकयता हरेक वर्ष ६ महिनाभन्दा बढी आयु बोनस पाइरहेका छन् ।

२०३८ सालको जनगणनाले नेपालीको औसत आयु ५० वर्षभन्दा कम देखाएको थियो । त्यसबेलाको औसत आयु ४९.८ वर्ष थियो । अर्थात् सरदर नेपाली ५० वर्षमा आयु पूरा गरिसकेका हुन्थे । पञ्चायतको उत्तरार्धतिर आधा शताब्दी पनि आयु नभएका नेपालीहरू प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनापछि भएको जनगणना २०४८ मा करिब ५ वर्ष आयु थप्न सफल भए । यस जनगणनामा औसत आयु ५४.३ वर्ष पुग्यो । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वको उत्कर्षको अवस्थामा २०५८ सालमा भएको जनगणनामा नेपालीको औसत आयु ६०.४ वर्ष पुग्यो । २०४८ र २०५८ को दशकमा नेपालीको आयु करिब ६ वर्ष थपियो । २०५८ देखि २०६८ को दशकमा नेपालीको आयु ६६.६ वर्ष पुग्यो । यो दशकमा पनि नेपालीले हरेक वर्ष ६ महिना आयु थपे । २०७८ सालमा भएको जनगणनाको नतिजाअनुसार, नेपालीको आयु ७१.२ वर्ष पुगेको छ । २०६८–०७८ को दशकमा पनि नेपालीको आयु करिब ५ वर्ष थपियो ।

नेपालीको आयु बढ्नुको कारण

हरेक मानिसलाई लामो आयु बाँच्ने चाहना हुन्छ । तर, त्यो कसरी सम्भव हुन्छ ? आयु बढ्ने कुरा कुनै एउटा सूचकमा मात्र भर गर्दैन । यसमा मानव जीवनका विभिन्न अवयवहरूले काम गरेका हुन्छन् । जस्तैः मानिसको खानपान, शिक्षा र चेतनाको स्तर, स्वास्थ्य सुविधा, आम्दानी, सडक, सञ्चार, आवासजस्ता भौतिक सुविधाहरू पनि मानिसको जिन्दगीसँग जोडिएर आउँछन् । सामान्यता बच्चालाई पेटभरि खाना खुवाउन सकियो भने ऊ कुपोषित हुँदैन । कुपोषण नलाग्नु उसको रोग प्रतिरोधी क्षमता बढेर जानु हो, जसले गर्दा उसको मृत्युको सम्भावना घटेर जान्छ ।

त्यसैगरी, स्वास्थ्य सेवाको विस्तार भएर बच्चालाई आवश्यक खोपहरू समयमै लगाउन पाउने हो भने शिशु तथा बालमृत्युदर घटेर आयु लम्बिने अवस्था सिर्जना हुन्छ । सडक यातायातको सुविधा हुनासाथ मानिसले खाद्यान्न आपूर्तिदेखि स्वास्थ्य उपचारको सम्भावना बढेर जान्छ । फुस तथा कच्ची घरमा बस्नेभन्दा पक्की घरमा बस्ने मानिसको जीवन सहज र सुरक्षित हुन्छ । यसको अर्थ, विगतका ४० वर्षमा समाजमा उल्लेखित सूचकहरूमा पनि व्यापक सुधार भएको परिणामको रूपमा नेपालीको औसत आयु वृद्धिलाई लिन सकिन्छ ।

नेपालीको स्वास्थ्य अवस्थालाई सुधार गर्न पञ्चायतकालदेखि नै विभिन्न प्रयासहरू भएको देखिन्छ । नेपाललाई १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजन गरिएपछि नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रको पनि विकेन्द्रीकरण भएको देखिन्छ । विराटनगर, राजविराज, जनकपुर, वीरगञ्ज, बुटवल, नेपालगञ्जलगायतका ठाउँहरूमा क्षेत्रीय अस्पतालहरू खुले भने ७५ वटै जिल्लामा जिल्ला अस्पताल खोल्ने काम त्यतिबेलै सुरु भयो । यस्ता अस्पतालसँगै विभिन्न स्वास्थ्य सेवाहरू गाउँमा ओर्लिए । अस्पतालहरू उपचारात्मक र निधानात्मक दुवैथरी उपचार पद्धति लिएर गाउँ पुगे । धामीझाँक्रीको भर पर्ने बिरामीहरू अब अस्पताल पुग्न थाले । औषधि खान थाले । मृत्युको मुखमा पुगेका मानिसहरू फर्किन थाले । ज्वरो आउने, पेट दुख्नेजस्ता सामान्य रोगबाट मर्ने गरेका नेपालीले आधुनिक औषधिमा पहुँच हुन थालेपछि मृत्युदर घट्यो ।

यस बेलासम्म औलो, कुष्टरोगजस्ता प्राणघातक महामारीहरू निर्मूल भइसकेका थिए भने क्षयरोग नियन्त्रणमा नै थियो । २०३८ पछि २०५२–०६२ को सशस्त्र द्वन्द्वमा ठूलो संख्यामा मानिसको ज्यान गयो । २०७२ सालको भूकम्पमा करिब ८ हजार नेपाली मरे । २०७७ देखि २०७९ सम्म फैलिएको कोरोना महामारीबाट करिब १० हजार नेपालीले ज्यान गुमाए । २०६२/०६३ को जनआन्दोलन र त्यसपछिको मधेश तथा थरुहट आन्दोलनमा गरी झण्डै १ सय जनाको ज्यान गयो । अर्कोतिर, बढ्दो सडक सञ्जालसँगै बढ्दै गएको सवारी दुर्घटना र आत्महत्याबाट ज्यान गुमाउनेको संख्या पनि बर्सेनि बढिरहेको छ । त्यसबाहेक धेरै रोगव्याधहरू अब आधुनिक चिकित्सा पद्धतिको नियन्त्रणमा पुगेकाले नेपालीको आयु थपिएको भन्न सकिन्छ ।

आयु बढ्यो भन्नासाथ बुढाबुढीको जनसंख्या बढ्यो भन्ने बुझ्नुपर्छ । एकल परिवारमा अभ्यस्त भइसकेको नेपाली समाजमा अब आयु थपिएसँगै समाजमा बढ्दै गरेका वृद्ध जनसंख्याको हेरचाह कसले गर्ला ?

स्वास्थ्य सेवाको विकेन्द्रीकरणलाई गाउँगाउँसम्म पुर्‍याउने अभियान बहुदलीय व्यवस्थाको पुनर्स्थापनापछि झनै बढ्यो । सन् १९७५ देखि १९९२ को अवधिमा ७ सय ७५ वटा हेल्थपोस्टहरू स्थापना गरिए । यी कार्यक्रमसँगै परिवार नियोजन तथा मातृशिशु स्वास्थ्य सेवाहरू पनि गाउँ टोलसम्मै पुर्‍याइए, जसका कारण मानिसहरूले आधारभूत स्वास्थ्य सेवा घरआFगनमै पाउने मौका पाए । २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि राजनीतिक नेतृत्वले जनताको शिक्षा र स्वास्थ्यलाई प्राथमिकतामा राखेर कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्‍यो, जसका कारण तत्कालीन ३ हजार १ सय सात गाविसमा स्वास्थ्य केन्द्र स्थापना भए । सन् १९९५ मा चितवनमा बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान खोलियो, जहाँ क्यान्सरको उपचार हुन थालेपछि सयौँ क्यान्सरपीडितहरूले नयाँ जीवन पाए । सन् १९९७ मा गंगालाल हृदय रोग केन्द्र स्थापना भएपछि मुटुसम्बन्धी जटिल रोगको उपचार हुन थाल्यो । यही अवधिमा देशका विभिन्न भागहरूमा मेडिकल कलेजहरू स्थापना भए । जसले गर्दा उपचारसँगै चिकित्सा जनशक्ति उत्पादन उल्लेख्य रूपमा बढ्न थाल्यो । योसँगै शिशु तथा बालमृत्युदर घटाउन सरकारले विभिन्न खोप कार्यक्रम टोलटोलसम्म पुर्‍यायो । मानिसहरूमा फैलिएको स्वास्थ्य चेतनाको फलस्वरूप उपचार नपाएर मर्नुपर्ने बाध्यताबाट नेपालीहरू टाढिँदै गए ।

त्यति मात्र होइन, यस अवधिमा नेपालीको साक्षरता दर पनि बढ्दै गयो । उनीहरूको चेतनास्तरसँगै आयस्तर पनि बढायो । २०३८ सालमा २३.३ प्रतिशत भएको नेपालीको साक्षरतादर २०७८ मा आउँदा तेब्बरभन्दा धेरै वृद्धि भई ७६.२ प्रतिशत पुगेको छ । महिला साक्षरतादरले त झन् ठूलो छलाङ मारेको छ । यस अवधिमा झण्डै महिला साक्षरतादर ६ गुणाले बढेको छ । २०३८ सालमा १२ प्रतिशत रहेको महिला साक्षरता २०७८ मा पुग्दा ६९.४ प्रतिशत पुगेको छ ।

भौतिक विकासको लहर गाउँगाउँसम्म फैलिँदा सानातिना रोजगारीका अवसर पनि गाउँतिरै पुगे । कतै श्रम गरेबापत ज्याला त कतै श्रमदान गरेबापत खानाका प्रबन्धहरू भए । गाउँघरमा नगदमा कारोबार हुन थालेपछि मानिसहरूले आवश्यकताअनुसारका खाद्यान्न किनेर खाने विकल्प पनि खुला भयो । २०४८ अघि छिटफुट रूपमा रहेको वैदेशिक रोजगारीको लहर एक्कासि सघन रूपमा बढ्यो । वैदेशिक रोजगारीले घरघरमा रेमिट्यान्स भित्रियो । यसले मानिसको गरिबी मात्र घटाएन, जीवनस्तरसमेत उकास्यो । जुन मानिसको दीर्घ जीवनको एउटा सञ्जीवनी बन्यो । सँगै, गाउँगाउँबाट खाडी र मलेसिया पुगेका नेपालीले त्यहाँको जीवनशैली र खानपान पनि गाउँघर भित्र्याए । जुन कारणले नेपालीको जीवनस्तरमा सुधार हुँदै आयो ।

जन्मदर र मृत्युदर दुवै घट्दो

जन्म र मृत्युबीच नै मानिसको जीवन रहेको हुन्छ । त्यसैले मानिसको औसत आयु बढ्न सबैभन्दा पहिले मृत्युदर घट्नुपर्छ । त्यसपछि जन्मदर पनि घट्नुपर्छ । नेपालमा विगतदेखिका अनवरत प्रयासका कारण मृत्युदर उल्लेख्य मात्रामा घटेको छ । त्यसपछि जन्मदरमा पनि उसैगरी कमी आएको छ । पछिल्लो जनगणनाले त नेपालमा एक दम्पतीले दुईभन्दा कम मात्र बच्चा जन्माउन थालेको देखाएको छ ।

२०३८ सालमा एक नेपाली महिलाले सरदर ६.२७ वटा बच्चा जन्माउने गरेकोमा त्यो क्रम २०६८ मा आउँदा २.५२ र २०७८ मा आउँदा १.९४ मा सीमित भएको छ । जन्मदर घटेजस्तै फैलिँदो स्वास्थ्य सेवाका कारण मृत्युदर पनि क्रमशः घटिरहेको छ । ४० वर्षअघि प्रति १ हजार नेपालीमा प्रतिवर्ष १३.५ जनाको मृत्यु हुने गरेकोमा त्यो दर अहिले आधाभन्दा बढी घटेको छ । २०७८ को तथ्याङ्कअनुसार, अहिलेको कोरा मृत्युदर ६.८ प्रतिहजार छ । मृत्युका अन्य सूचकका रूपमा रहेका शिशुमृत्युदरमा पनि उस्तै उपलब्धि हासिल भएको छ । २०३८ सालमा प्रतिहजार जीवित जन्ममा ११७ जना शिशुहरू एक वर्ष उमेर नपुग्दै मर्ने गरेकोमा हाल त्यो दर घटेर १७ मा सीमित भएको छ । ५ वर्षभन्दा मुनिको बालमृत्युदरमा त झनै सुधार भएको देखिन्छ । २० वर्षअघि २०५८ मा ५ वर्षभन्दा मुनिका बालबच्चा प्रतिहजार २८.६ जनाको मृत्यु हुने गरेकोमा अहिले त्यो दर घटेर ६.१ मा सीमित भएको छ ।

माथि नै भनियो, भौतिक सुविधा पनि मानिसको जीवनको गुणस्तर मापन गर्ने र आयु लम्ब्याउने कारक हुन् । नेपाली समाजले यस्ता सुविधामा पनि बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना भएपछि व्यापक फड्को मारेको छ । २०४८ सालमा जम्मा ८.८ प्रतिशत नेपालीले बिजुली बत्तीको प्रयोग गर्थे भने २०७८ मा आइपुग्दा यो संख्या ९२ प्रतिशतमा पुगेको छ ।

यस्तै, शौचालयको सुविधा प्रयोग गर्ने नेपालीहरू त्यतिबेला ६ प्रतिशत थिए भने अहिले ९५ प्रतिशत पुगेका छन् । त्यसबेला पक्की घरमा बस्ने जनसंख्या २३.५ प्रतिशत थियो भने कच्ची घरमा बस्नेहरू संख्या ४९.७ प्रतिशत थियो तर अहिले त्यो संख्यामा आकाशजमिनको फरक देखिएको छ । अहिले पक्की घरमा बस्ने संख्या ७६.५ र कच्चीमा बस्नेको संख्या ७.८ प्रतिशत छ ।

घट्दो गरिबी, बढ्दो आयु

नेपालीको आयु बढ्नुमा गरिबी घट्नु पनि प्रमुख कारण हो । गरिबी घट्नु भनेको मानिसले आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्ने सामर्थ्य राख्नु हो, जसले गर्दा सन्तुलित र पोषिलो खाना पाएर मानिसले रोग प्रतिरोधी क्षमताको विकास गर्ने मात्र होइन, बिरामी परेको बेला उपयुक्त प्रकारको उपचार सेवा लिने हैसियत पनि बढाउनु हो । गरिबी घट्नु अर्थात् मानिसको समृद्धि बढ्ने कुरा त्यतिमा मात्र सीमित छैन । व्यक्तिको शिक्षा, बसोबासको स्थिति, पहिरन सबै कुराको सहजता घट्दो गरिबीसँग जोडिएको हुन्छ । यी सबै कुराको कुल योग नै मानिसको आयुमा देखिने हो ।

जनसांख्यिक लाभांशको समयको मध्यवर्ती अवस्थामा आइपुगेको नेपाल अब एक दशकपछि तन्नेरीहरूको देशबाट ज्येष्ठ नागरिकउन्मुख देश हुँदै छ । जनसंख्याको यो संरचनाका लागि राज्यले तयारी थाल्न ढिला भइसकेको छ ।

यस तर्कलाई नेपालको जनगणनाका छेउछाउमा भएका तीनवटा जीवनस्तर सर्वेक्षणलाई हेरौँ । तत्कालीन केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले २०५२/०५३ मा पहिलोपटक नेपाल जीवन स्तर सर्वेक्षण गरेको थियो । त्यतिबेला नेपालमा ४१.८ प्रतिशत नेपालीहरू गरिबीको रेखामुनि थिए । अर्थात् हरेक १०० जना नेपालीमा ४२ जना गरिबीमा बाँचिरहेका थिए । संयुक्त राष्ट्र संघको वर्ल्ड पपुलेसन प्रोपेक्टसका अनुसार त्यसबेला नेपालीको औसत आयु ५८.१ वर्ष पुगेको थियो ।

२०६०/०६१ मा दोस्रोपटक जीवनस्तर सर्वेक्षण भएको थियो । यसपटक गरिबीको दर घटेर ३०.८५ मा सीमित भयो । दशकअघिको गरिबीको रेखा झण्डै ११ प्रतिशत घट्दा नेपालीको आयु ६४.३ वर्षमा उक्लियो । २०६६/०६७ मा भएको तेस्रो जीवनस्तर सर्वेक्षणले गरिबीको दर २५ प्रतिशत देखायो । यसबेला आयु बढेर ६७.३ वर्ष पुग्यो । २०८०/०८१ मा जीवनस्तर सर्वेक्षणको पाँचौँ शृंखलाले गरिबीको दर २०.२७ प्रतिशत देखायो । यसबेला नेपालीको आयु बढेर ७१.७ वर्ष पुगेको छ ।

आयु त बढ्यो, हेरचाह गर्ने कसले ?

औसत आयु बढ्नुलाई समृद्धिको सूचकको रूपमा लिइन्छ । यो सबैका लागि खुसीको कुरा हो । आयु बढ्यो भन्नासाथ बुढाबुढीको जनसंख्या बढ्यो भन्ने बुझ्नुपर्छ । एकल परिवारमा अभ्यस्त भइसकेको नेपाली समाजमा अब आयु थपिएसँगै समाजमा बढ्दै गरेका वृद्ध जनसंख्याको हेरचाह कसले गर्ला ? यो चिन्ता र चुनौतीको विषय हो । जति बुढ्यौली बढ्दै जान्छ, उति विशेष प्रकारका स्याहार चाकरको आवश्यकता थपिँदै जान्छ । उनीहरूको स्वास्थ्य जटिलतालाई नबुझिदिने हो भने थपिएको आयु वरदान होइन, अभिशाप बन्ने खतरा पनि उत्तिकै छ ।

जनगणना २०७८ को नतिजाले नेपालीको आयु थपिएको अंक मात्र सार्वजनिक गरेको छैन, नेपालीहरू संयुक्त परिवारबाट एकल परिवारतिर ढल्केको अर्को तथ्यांक पनि सार्वजनिक गरेको छ । यो तथ्यांकअनुसार ६० प्रतिशत नेपालीहरू एकल परिवारमा बस्छन् । ४० प्रतिशत मात्र संयुक्त परिवारमा बसेका छन् । एकल परिवारमा बस्नेहरूसँग हजुरबा, आमाहरू बसेका छैनन् । तर, घरघरमा ज्येष्ठ उमेरका हजुरबा आमाहरू देखिन थालेका छन् । आखिर उनीहरू कहाँ बसेका छन् त ? कसरी जीवन गुजारिरहेका छन् ? तीनै तहका सरकारले यसमा विषयमा ठोस कार्यक्रम ल्याउनुपर्ने देखिन्छ ।

पछिल्लो जनगणनाले नेपालमा काम गरेर खान सक्ने उमेरको जनसंख्या (१५–५९ वर्ष) ६१.९ प्रतिशत देखाएको छ । नेपालमा ज्येष्ठ नागरिक ऐनले ६० वर्ष पुगेपछिको उमेरलाई ज्येष्ठ नागरिकमा गणना गरेको छ । तर, विश्वमा ६५ वर्ष पुगेपछि मात्र ज्येष्ठ नागरिक भन्ने गरिएको छ । नेपालमा पछिल्ला दशकहरूमा ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्याको बढोत्तरी तीव्र गतिमा भएको देखिन्छ । औसत वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर घट्दै जाँदा जनसंख्या पिरामिडको उपल्लो विन्दुमा रहने ज्येष्ठ नागरिकको रेखा क्रमश: लम्बिँदै गएको छ । ६५ वर्षभन्दा माथिको जनसंख्या नेपालमा ६.९ प्रतिशत छ । २०६८ मा गरिएको जनगणनामा यो संख्या कुल जनसंख्याको ५.३ प्रतिशत थियो । २०५८ मा ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्या ४.१ प्रतिशत थियो । यो तथ्यांकले हरेक दशकमा नेपालीहरू बुढ्यौलीतर्फ लम्किरहेको देखाउँछ । यसलाई नेपालीको बढ्दै गरेको मध्यक उमेर (मिडियम एज)बाट पनि पुष्टि हुन्छ ।

राज्यले केवल ज्येष्ठ नागरिक भत्ता दिएर मात्र बढ्दो आयुसँगै थपिने ज्येष्ठ नागरिकप्रतिको दायित्व पूरा हुने छैन । नेपालीको थपिँदो आयुसँगै वृद्धाश्रम, डे केयर सेन्टरका चर्चाहरू बढेका छन् । तर, समाधान यो हो त ?

२०३८ सालमा १९.९ वर्ष भएको नेपालीको मध्यक उमेर २०६८ मा २२.३ वर्षमा आइपुगेको थियो भने २०७८ मा २६ वर्षमा आइपुगेको छ । जनसंख्यामा मध्यक उमेर भनेको कुल जनसंख्यालाई ठीक दुई भागमा विभाजन गर्ने विन्दु हो । मध्यक उमेर २६ वर्ष भन्नुको अर्थ आधा नेपाली २६ वर्षभन्दा मुनिका छन् भने आधा २६ वर्षभन्दा माथिका छन् ।

यी सबै सूचकले देश समृद्धिको यात्रामा अघि बढेको, सबै सामाजिक सूचकहरूमा हरियो बत्ती बलेको देखिएको छ । तथापि बढ्दो बुढाबुढी उमेरको जनसंख्यालाई अब के कसरी ‘केयर’ गर्ने भन्ने चुनौती पनि सँगै लिएर आएको छ । जनसांख्यिक लाभांशको समयको मध्यवर्ती अवस्थामा आइपुगेको नेपाल अब एक दशकपछि तन्नेरीहरूको देशबाट ज्येष्ठ नागरिकउन्मुख देश हुँदै छ । जनसंख्याको यो संरचनाका लागि राज्यले तयारी थाल्न ढिला भइसकेको छ ।

अहिले हामी चोक बजार, कार्यालय, विद्यालयमा वयष्क मानिसहरूको घुइँचो देख्छौँ । दशकपछि यसैगरी ढल्कँदो उमेरका मानिसहरू देखिनेछन् । त्यसको अर्थ सपिङ मलहरूमा बुढ्यौली उमेरका मानिस देखिनेछन् । बस यात्रामा उस्तै उमेरका मानिस हुनेछन् । कार्यालयमा सेवा लिन आउनेहरू पनि बुढाबुढी बढी हुनेछन् । तर, हाम्रा भौतिक संरचनाहरू बुढाबुढीमैत्री छन् त ? अब त्यतातिर ध्यान दिनुपर्नेछ ।

राज्यले केवल ज्येष्ठ नागरिक भत्ता दिएर मात्र बढ्दो आयुसँगै थपिने ज्येष्ठ नागरिकप्रतिको दायित्व पूरा हुने छैन । नेपालीको थपिँदो आयुसँगै वृद्धाश्रम, डे केयर सेन्टरका चर्चाहरू बढेका छन् । तर, समाधान यो हो त ? ज्येष्ठ नागरिकको सहज जीवनयापनका लागि आफ्नै सन्तानलाई कानुनी रूपमा जिम्मेवार बनाउनु राज्यको पहिलो दायित्व हुनेछ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २८, २०८१ ०७:००