के हिन्दु शास्त्रमा डाइनोसरको वर्णन छ ?

तस्वीरः सीएनएन ।

A+ A A-

भनिन्छ, करिब ६ करोड ६० लाख वर्षअघि छुद्र ग्रह पृथ्वीमा खस्यो । यो धरतीमा बजारिँदा जति ऊर्जा निस्केको थियो, त्यो जापानको हिरोसिमामा खसालिएको एटम बमभन्दा १० अर्ब गुणा ज्यादा शक्तिशाली थियो ।

यसका कारण सयौं माइल टाढासम्म आगोको झिल्का फैलिएको थियो । वायुमण्डलसम्म आगो पुगेको थियो । समुद्रमा सुनामीको विनाशकारी लहर उठ्यो । २५ किलोभन्दा बढी तौलका कुनै पनि जनावर यो प्रलयबाट जोगिन सकेनन् । छुद्र ग्रहको ठक्करबाट धरतीमा जीवको ७५ प्रतिशत नस्ल सधैँका लागि समाप्त हुन पुग्यो । सोही घटनासँगै विशालकाय डाइनोसरका तमाम नस्ल सखाप भए । केही उड्ने डाइनोसर जोगिए पनि पछि यो नस्ल चरामा परिणत भयो ।

डाइनोसरका बारेमा अनेक खोज भएका छन् । वैज्ञानिकी उत्खननले नै साढे ६ करोड वर्षअघिको घटनाबारे आममानिस जानकार हुन सकेका छन् । तर, कतिपयले संसारकै पुरानो हिन्दु धर्मग्रन्थमा डाइनोसरको चर्चा किन छैन भनेर प्रश्न उठाउने गरेका छन् ।

केही हजार वर्ष पहिलेसम्म विशालकाय हात्ती (अहिलेको भन्दा कैयौँ गुणा ठूलो), जंगली भैँसी र पन्छी हुन्थे, जसलाई विज्ञानले पनि मानेको छ । तर, ती सबै जलवायु परिवर्तन तथा प्राकृतिक विपत्तिका कारण लोप भए ।

आजको भाषा र प्राचीन्‌कालको भाषामा निकै फरक रहने ठम्याउन सकिन्छ । धर्मको भाषा र विज्ञानको भाषामा पनि फरकपन नपाइने कुरै भएन । प्राचीनकालमा विशालकाय पशुपन्छीलाई असुर वा दैत्यको संज्ञा दिइन्थ्यो । भयानक अनुहार, कुरूप वा भद्दा पशुपन्छीलाई दैत्य मानिन्थ्यो । यसैगरी मान्छेमा जो विशालकाय, भद्दा, कालो, बीभत्स, दुराचारी थियो, उसैलाई असुर, राक्षस वा दैत्य भनिन्थ्यो । दैत्यहरू डरलाग्दा हुन्थे । तर, ती विशालकाय डाइनोसरको वर्णन हिन्दु शास्त्रमा छ त ?

डाइनोसर प्राचीन् समयमा भएको कुरा विज्ञानले प्रमाणित गरिसक्यो । 'एलिफेन्ट बर्ड'को अवशेष वैज्ञानिकहरूले पुष्टि गरिसके । तर, यी विशालकाय पशुपन्छीको वर्णन हिन्दु शास्त्रमा किन छैन भन्ने प्रश्न कतिपयले उठाउने गरेका छन् ।

वास्तवमा हिन्दु शास्त्रमा विशालकाय पशुपन्छीको वर्णन अलि फरक तरिकाले गरिएको यसका जानकारहरू बताउँछन् । वेद, रामायण, भागवत र महाभारतमा विशालकाय जनावर र पन्छीहरूको चर्चा छ । तर, पुराणकारहरूले यी विशालकाय जनावरलाई ‘असुर’का रूपमा उल्लेख गरिदिएका छन् । त्यस्ता जनावरका कथा मिथकीय रूपमा राखिएको छ । यस्तो मानिएको छैन- बकासुर रूप बदल्ने क्षमता राख्थ्यो र त्यो कुनै मान्छेको रूपमा असुर नै थियो । बकासुर एक पन्छी थियो, जसको बध श्रीकृष्णले गरेका थिए । यत्रो ठूलो पन्छीलाई मारिदिनु त्यो समयमा ठूलो घटना मानिन्थ्यो । त्यसैले यसको वर्णन कैयौँ कालसम्म भयो । अन्त्यमा यसले एक मिथकीय रूप धारण गर्‍यो ।

बकासुर कंसद्वारा पठाइएको प्रशिक्षित विशालकाय पन्छी थियो । जसलाई भगवान् कृष्णले मारिदिए । वैज्ञानिकहरूले उक्त पन्छीको जवाश्म पत्ता लगाए, जसको नाम उनीहरूले अइपीर्नीस राखे । मान्छे यसलाई एलिफेन्ट बर्ड भन्छन् । यो पन्छीको लम्बाइ तीन मिटर हुन्छ र यसको तौल करिब ५ सय किलोग्राम हुन्छ ।

कंसले कृष्णलाई हानि पुर्‍याउनका लागि बकासुरपछि अघासुरलाई पठाए । यो विशालकाय अजिंगरलाई श्रीकृष्णले गाई चराउने क्रममा वृन्दावनको वनमा मारेका थिए । वैज्ञानिकले ठूलो सर्पको जीवाश्म खोजे । यसबाट थाहा भयो, प्राचीनकालमा आज पाइने सर्प धेरै गुणा ठूलो हुने गर्थे । वैज्ञानिकले यसलाई टाइटानोबोआ नाम दिएका छन् ।

टाइटानोबोआ अहिलेसम्म पाइएको सर्पमध्ये सबैभन्दा ठूलो, गह्रौं र लामो हो । यो जीव भएको समयलाई पेलियोसिनी युग भनिन्छ । डाइनोसर लोप भएको करिब १ करोड वर्षपछि यो अस्तित्वमा आएको हो । यो सर्पको लम्बाई १३ मिटर र तौल करिब १ हजार १ सय ३५ किलोग्राम हुन्थ्यो । एनाकोण्डा २५ फुटको हुन्छ ।

सुरसालाई हनुमानले समुद्रमा खसालेका थिए । यो समुद्री डाइनोसर बराबर थियो । वरुणको वाहन मकर पानीमै बस्थ्यो । पौराणिक मान्यताअनुसार, सुरसा ठूला नागहरूकी आमा थिई ।

श्रीमद भागवतको १२.९.१६ मा यसबारे लेखिएको छ । तिमिलिंगा नामक विशालकाय माछा समुद्रमा छ । जीवाश्म वैज्ञानिकले माछाको जीवश्म खोजेर त्यसलाई मेगालोडोन नामाकरण गरे । यो प्रागैतिहासिक कालमा पाइने विशाल हांगर थियो । यसका ठूलाठूला दाँत थिए । वर्तमानमा सबैभन्दा ठूलो माछा व्हेल हो ।

श्रीमद्भागवतअनुसार, केही राजा र केही सैनिक गिद्ध, चिल, बाज, हाँस आदिको पिठमा बसेर युद्ध लड्थे । कोहीचाहिँ ठूलो ह्वेल माछाजस्तो तिमिलिंगाको पिठमा बस्थे, कोही सराभा, कोही भैँसीको, कोही गैँडा, कोही गाई र कोही गोरुको पिठमा बसेर युद्ध लड्थे । अरु ठूला जनावर स्याल, मुसा, छेपारो, खरायो, बाख्रा, कालो हरिण, हाँस र बराहमा बसेर लड्थे । जीवाश्म वैज्ञानिकका अनुसार, प्राचीन्‌कालमा मुसा र छेपारो पनि धेरे नै ठूला हुन्थे ।

गोही त अहिले पनि पाइन्छ । यो उभयचर प्राणी हेर्दा छेपारोजस्तो लाग्छ । यो मांसाहारी हो । समुद्रमा पाइने एक खालको गोहीलाई समुद्रको ड्रागन भनिएको छ । श्रीमद्भागवत पुराणमा यसको उल्लेख पाइन्छ, जसलाई समद्री डाइनोसर मानिएको छ । तर, यसलाई संस्कृत अर्थमा भयानक छेपारो भनिएको छ ।

नेपालसहित भारत, जापान, चाइना, भियतनाम, इन्डोनेसिया, मलेसिया, कम्बोडिया, थाइल्यान्ड, श्रीलंका, भुटान आदि पूर्वी देशका प्राचीन संस्कृतिमा यो विलक्षण प्राणीको चित्र र मूर्तिहरू पाइन्छन् ।

हिन्दु शास्त्रहरूमा यसलाई मकर भनिएको छ । संस्कृतिमा मकरको अर्थ समुद्रको दानव वा ड्रागन हुन्छ । भागवत पुराणका अनुसार, यो गोहीलाई समुद्रको ड्रागन भनिएको छ । बौद्ध धर्ममा पनि समुद्री ड्रागनको चर्चा गरिएको छ, जसलाई चिनियाँ परम्परामा उच्च दर्जा प्राप्त छ ।

मकरको विषयमा हिन्दु पौराणिक कथामा विस्तारमा चर्चा गरिएको पाइन्छ । वरुणदेवको वाहन पनि मकर हो । कामदेवको चिह्न मकर नै हो । मकर नामबाट एक राशि र एक जाति पनि छ । मकरध्वज नामक बाँदर हनुमानका पुत्र थिए । मकर संक्रान्ति नामबाट एक पर्व पनि छ । भगवान विष्णुले एक गोहीलाई मारेर हात्तीको रक्षा गरेका थिए । यसको वर्णन श्रीमद् भागवतमा पाइन्छ ।

केही शोधका अनुसार, प्राचीन्‌कालमा यो अनौठो प्राणी धेरै प्रसिद्ध थियो । तर वर्तमानमा यसलाई पौराणिक मानिन्छ । चित्रमा यो विलक्षण गोहीको टाउको अहिले पाइने गोहीजस्तै देखिन्छ तर त्यसको टाउकोमा बाख्राको जस्तै सिङ, मृग र सर्पजस्तो शरीर, माछा र मयुरको जस्तो पुच्छर अनि चितुवाजस्तो पञ्जा छ ।

गीतामा भगवान् श्रीकृष्णले भनेका छन्, 'वरुणले मात्रै मकरलाई नियन्त्रण गर्न सक्छन् ।'

केही अंग्रेजी अनुवादकले गीताको अनुवाद गर्ने समय यस पौराणिक मकरलाई शार्क भन्छन् तर यो सही होइन ।

वैदिक साहित्यमा अक्सर तिमिंगिला र मकरको उल्लेख सँगसँगै हुन्छ । तिमिंगिलालाई राक्षसी शार्कका रूपमा दर्शाइएको छ । महाभारतका अनुसार, तिमिंगिला र मकर गहिरो समुद्रमा बस्छन् ।

सा तं भागीरथी गंगा प्रमत्तं कुणपाश्रितम् ।
समुद्रभिसारेति अगती यत्र पक्षिणाम् ।।
मकरा (तिमि) तिमिंगिला बालं नं वधित्वान खादति ।

महाभारमा गहिरो समुद्रभित्र अन्य जीवसँग तिमिंगिला र मकर भएको वर्णन पाइन्छ । (महाभारत वनपर्व–१६८.३) ।

छैटौँ शताब्दी ईसा पूर्वको आयुर्वेदिक ग्रन्थ सुश्रुत संहितामा भयंकर जलीय जीवनको प्रजातिहरूका बीच तिमिंलिगा र मकराको सम्बन्ध दर्शाइएको छ ।

सुश्रुत संहिताअनुसार, (तिमि) तिमिंलिगा, कुलिसा, पकामत्स्य, निरुलारु, नंदीवारलका, मकरा, गार्गराका, चन्द्रका, महामिना र राजीवा आदि समुद्री माछाको परिवार हुन् । (सुश्रुत संहिता–अध्याय–४५)

श्रीमद भग्वदगीताअनुसार, भोको–प्यासी मकर र तिमिंलिगाले एक समय मर्केन्डेय ऋषिमाथि आक्रमण गरेका थिए । (१२.९.१६) । एक ठाउँमा श्रीकृष्ण भन्छन्, ‘शुद्धतामा म हावा हुँ, शस्त्रधारीमा म राम हुँ । पानीभित्र म मकर हुँ, नदीमा म गंगा हुँ ।’ (३१–१०)

वैदिक साहित्यअनुसार, जनावरको शक्तिमा आक्रामक जलीय राक्षस, जो समुद्रमा बस्छ, गोहीजस्तो देखिन्छ तर यसको शरीर माछाको जस्तो र पुच्छर कुनै मयुरजस्तो तथा पञ्जा चितुवाजस्तो देखिन्छ ।

परम्परागत रूपले मकरलाई एउटा जलीय प्राणी मानिएको छ । केही पारम्परिक कथाहरूमा यसलाई गोहीसँग जोडिएको छ । कतिपय कथामा यसलाई डल्फिन मानिएको छ । केही स्थानमा यसको चित्रण एक यस्तो जीवका रूपमा उल्लेख गरिएको छ, जसको शरीर माछाको छ तर टाउको हात्तीको जस्तो छ ।

अब प्रश्न उठ्छ- मकर पौराणिक जन्तु हो कि वास्तवमै प्राचीनकालमा यो पाइन्थ्यो । जसरी प्राचीन्‌कालका विभिन्न प्रजाति लोप भए, त्यसैले यो लोप भएको त होइन ?

वैज्ञानिकका अनुसार १५ सय ईसा पूर्वसम्म यो जलचर जनावर धरतीमा थियो । भारत, कम्बोडिया र भियतनामको समुद्रमा यो पाइन्थ्यो । पूर्व एसियाका नदीमा पनि यो पाइन्थ्यो । यो ठूलो छेपारोजस्तै थियो । (वेब दुनियाँमा भारतीय लेखक अनिरुद्ध जोशीको लेखको सहयोगमा)

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख १९, २०८१ १३:२५