डेभलपमेन्ट स्टडिज् : यसरी बन्नसक्छ देश विकासको एउटा खुट्किलो

A+ A A-

सन् १९९९ मा काठमाडौं विश्वविद्यालयले ‘डेभलपमेन्ट स्टडिज्’ विषय पहिलोपटक नेपाल भित्रायो । सोही अन्तर्गत रहेर नेसनल कलेजले १८ जना विद्यार्थीबाट पढाउन सुरु गर्‍यो । अहिले क्याम्पसले डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌का लागि ६६ जनाको कोटा खुलाउने गरेको छ । यसरी प्रत्येक वर्ष डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌का विद्यार्थी पासआउट भइरहेका छन् ।

यदि तपाईं पनि दिगो विकासको अवधारणासँग परिचित हुन चाहनुहुन्छ, विश्वव्यापी रूपमा विकासको बहस र मोडेलबारे जान्न चाहनुहुन्छ, समाज र मानवको विकासबारे सहजीकरण गर्न तयार हुनुहुन्छ, पूर्वाधार विकास, सम्पदा संरक्षण, जनसंख्या व्यवस्थापन, वातावरण संरक्षण र व्यवस्थापनको क्षेत्रमा काम गर्न चाहनुहुन्छ ? भने डेभलपमेन्ट स्टडिज् तपाईंको पनि रोजाइको विषय बन्नसक्छ ।

के हो डेभलपमेन्ट स्टडिज् ?

प्रकृतिको विनाश नगरी विकासको काम कसरी अघि बढाउने, उपलब्ध स्थानीय स्रोतसाधनको प्रयोग कसरी गर्ने, दिगो विकासका लागि के गर्ने ? अन्यत्र विकासका के-कस्ता अवधारणा छन्, नेपालमा माटो सुहाउँदो विकासको अवधारण कस्तो हुनुपर्छ ? विकाससँग जोडिएका यस्तै प्रश्नको जवाफ तपाईंले डेभलपमेन्ट स्टडिजबाट पाउन सक्नुहुन्छ ।

देशको सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, वातावरणलगायत विभिन्न क्षेत्रको विकास गर्न कुन अवधारणा अपनाउनु उचित हुन्छ भनेर खोज, अनुसन्धान गर्न र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास सिकाइने शिक्षा डेभलपमेन्ट स्टडिज् हो ।

यसमा आठवटा सेमेस्टर पढाइ हुन्छन् । स्नातक तहको चार वर्षे उक्त कोर्स काठमाडौं विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय र मास्टर्स लेभलको कोर्स पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गतका क्याम्पसमा पढाइन्छ । काठमाडौं विश्वविद्यालयले पनि मास्टर्स लेभलको डेभलपमेन्ट स्टडिजको कोर्स पढाउँछ । जुनसुकै विषयमा पनि ११ र १२ उत्तीर्ण गरेका विद्यार्थीले स्नातक तहमा यो विषय पढ्न पाउँछन् ।

किन पढ्ने ?

दिगो विकासका लागि के गर्ने, उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतसाधनको दोहन नगरी विकासका गतिविधि कसरी सञ्चालन गर्ने, विकास भनेको भौतिक पूर्वाधारका कुरामात्र हुन् त ? माटो सुहाउँदो विकासका लागि कस्तो नमूना आवश्यक छ ? विश्वमा कसरी विकासका काम भइरहेका छन् ? देश र जनता सबैको आर्थिक स्तर कसरी उकास्न सकिन्छ ? यी र यस्तै प्रश्नको जवाफ पाउन पढ्नैपर्ने विषय हो, डेभलपमेन्ट स्टडिज् । गाउँले परिवेश मन पराउने, समुदायसँग घुलमिल गर्न रुचि राख्ने र विकासबारे जान्न खोज्ने सबै विद्यार्थीका लागि यो रुचिको विषय हुनसक्छ ।

कहाँ पढ्ने ?

डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌को विषय नेपालमा विभिन्न विश्वविद्यालयअन्तर्गत पढाइ हुन्छन् । जसमध्ये तपाईंलाई पायक पर्ने वा सहज हुने जुनै क्याम्पसमा पढ्न सक्नुहुन्छ । पढाइ हुने क्याम्पसहरू :

काठमाडौं विश्वविद्यालयअन्तर्गत – नेसनल कलेज, धुम्बाराही, काठमाडौं
पोखरा विश्वविद्यालयअन्तर्गत – कामद कलेज, सुकेधारा, काठमाडौं
पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गत – कलेज अफ डेभलपमेन्ट स्टडिज्

के-के पढ्नुपर्छ ?

डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढ्दै गर्दा तपाईंले वातावरण, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, अनुसन्धान विधि र प्रक्रियाबारे पढ्नुपर्ने हुन्छ ।

कति खर्च लाग्छ ?

प्रायजसो क्याम्पसले विद्यार्थीलाई उपलब्ध गराउने सेवा सुविधाका आधारमा शुल्क निर्धारण गरिएको हुन्छ । समग्रमा भन्दा चार वर्षमा आठ सेमेस्टर अध्ययनका लागि कम्तीमा ६ लाख खर्च हुन्छ ।

छात्रवृत्तिको व्यवस्था

डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढिरहेका कति विद्यार्थीले छात्रवृत्ति पाउँछन् भनेर ठ्याक्कै भन्न सकिने स्थिति त छैन । तैपनि क्याम्पसले आफ्नो क्षमताअनुसार दिइरहेका हुन्छन् । नेसनल कलेजले प्रत्येक सार्क राष्ट्रका एक जना विद्यार्थीका लागि छात्रवृत्ति प्रदान गर्ने गर्दछ । हालसम्म भारत, बंगलादेशजस्ता मुलुकबाट सो कलेजमा छात्रवृत्तिमा अध्ययन गरिसकेका छन् ।

इन्टर्नसिपको व्यवस्था

हरेक विषयमा झैँ यसमा पनि प्रयोगात्मक कक्षा अनिवार्य गरिएको छ । विद्यार्थीले रुचि भएको क्षेत्रमा अभ्यास गर्न सक्छन् ।फिल्ड वर्कका क्रममा विद्यार्थीले देशका दूरदराजसम्म पुग्नुपर्ने पनि हुनसक्छ । आठौँ सेमेस्टरमा विद्यार्थीले विभिन्न संघसंस्थामा आबद्ध भएर इन्टर्नसिप गर्नुपर्ने हुन्छ ।

सम्भावित कार्यक्षेत्र

विद्यार्थीले डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेपछि निम्न क्षेत्रलाई आफ्नो कार्यक्षेत्र बनाउन सक्छन् :

-लोकसेवामार्फत जुनसुकै सरकारी क्षेत्रमा
-गैरसरकारी संस्था
-अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था
-सरकारी, गैरसरकारी अनुसन्धान तथा योजना तर्जुमा
-दातृ संस्था
-सरकारी परियोजना

कति कमाउन सकिन्छ ?

डेभलपमेन्ट स्टडिज् सकेर फिल्डमा खटिसकेका विद्यार्थीका अनुसार सुरुवाती चरणमा ३० देखि ५० हजारसम्म कमाउन सकिन्छ । कतिले त पढ्दापढ्दै आफ्नो क्षमताअनुसारको काम पाउन थालिसक्छन् । साथै विकाससँग जोडिएका विभिन्न कार्यक्रममा अनुसन्धान गर्ने अवसर विद्यार्थीले पाउँछन् । त्यस्ता प्रोजेक्टबाट मात्र पनि मासिक १ लाखभन्दा बढी कमाउन सकिन्छ ।

विदेशमा भइरहेका विकासका गतिविधिबारे बुझ्न विभिन्न मुलुक घुम्ने अवसर समेत पाइन्छ । बाहिरी मुलुकमै गएर अध्ययन गर्न समेत पाइन्छ । समग्रमा भन्दा यो विषय पढेका विद्यार्थीले आफ्नो क्षमताअनुसार विभिन्न क्षेत्रमा अवसर पाउँछन् ।

बजारको माग

हिजोआज विभिन्न संघसंस्थाले विकास निर्माणका कामबारे अध्ययन अनुसन्धान गरिरहेका हुन्छन् । उक्त अनुसन्धानका लागि डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेका विद्यार्थी नै उनीहरूको रोजाइमा पर्ने गर्दछन् ।

डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेकाहरू के भन्छन् ?

सन्तोष पाण्डे

एमबीबीएसको तयारी गर्दै थिएँ । तर, बीचमा सामाजिक क्षेत्रमा जोडिएर काम गर्ने इच्छा जाग्यो । काम गर्दै नेपाल घुमौ, विदेश भइरहेका विकासका गतिविधिलाई प्रत्यक्ष अवलोकन र रिसर्च गरौँ भन्ने लागेपछि डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेँ ।

अहिले मेरा आफ्नै दुई कम्पनी छन् । ‘अफरिङ ह्यापिनेस’ र ‘ओहो केक’ भन्ने छ । अफरिङ ह्यापिनेस मैले कलेज पढ्दापढ्दै सुरु गरेको व्यवसाय हो । कलेज पढ्दापढ्दै विभिन्न एनजीओहरूमा रहेर काम गरेँ । सोही अनुभवबाट सो कम्पनी सुरु गर्‍यौं । उद्यमशीलताको यस्तै सिलसिलाले अहिले ओहो केक पनि जन्माएको छ । यसरी काम गर्न नेतृत्व क्षमतादेखि पब्लिकसँग डिल गर्न मलाई डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌ले नै सिकायो भन्ने लाग्छ ।

साविया साह

म म्यानेजमेन्ट पढेको विद्यार्थी भए पनि डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढ्न त्यस्तो गाह्रो भएन । यो विषयले धेरै कुरा समेट्दो रहेछ । जस्तो - समाज, राजनीति, वातावरण, आर्थिकजस्ता धेरै कुरा समेटिँदो रहेछ । यसको कोर्स कन्टेन्ट आफैँमा फराकिलो लाग्यो ।अहिले मेरो ‘इन्फिनिटी डिजिटल एजेन्सी’ भन्ने आफ्नै संस्था छ । मार्केटिङ र ब्राण्डिङसँग सम्बन्धित काम गर्छौं। डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌भित्रै आन्टरप्रेनरसिप, माइक्रो फाइनान्सजस्ता कुरा पढ्न पाइयो । सँगसँगै राजनीति, वातावरण, समाज सबै बुझ्न पाइयो । जसका कारण अहिले हामीले यसरी काम गर्न सकेका छौँ जस्तो लाग्छौँ । सारमा यो विषयले मेरो व्यक्तित्व विकासमा धेरै काम गर्‍यो ।

निरज खनाल

मलाई डेभलपमेन्ट स्टडिज्‌ले समाजको विकास, नेपाली संस्कृति सबैको महत्त्व बुझायो । त्यही कोर्सले मलाई समाज हेर्न सिकायो । नत्र मलाई यस्ता कुराको खासै वास्ता लाग्दैन थियो । सँगसँगै पब्लिकसँग डिल गर्ने लगायतका कुरा सिकायो । मेरो व्यक्तित्व विकासमा ठूलो भूमिका यही कोर्सको छ । अहिले मैले अन्तरप्रेरणा कम्पनी सञ्चालन गरेको छु । यसले उद्यमशीलताको विकासमा काम गर्छ । कम्पनीले उद्यमीहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने काम गर्छ । यो सबै गर्न मलाई सिकाएको नै यही कोर्सले हो । मलाई यो कोर्स पढेर एकदमै ठीक गरेजस्तो लाग्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक ११, २०७८ १२:२४