कोभिड भनेर सबै भागे, संक्रमितकाे शव जलाउन उनीहरू २४ घण्टै जागा बसे

A+ A A-

सम्पादकीय नाेटः

समाजमा कति धेरै नकारात्मक घटना भइरहन्छन्, जसलाइ पढ्दा सुन्दा हेर्दा हामी दिक्क भइरहेका हुन्छाैं । तर यही समाजमा सकारात्मक काम गर्नेहरू पनि छन् । उनीहरूकाे चर्चा खै त ?

तिनै सकारात्मक कामहरू बाहिर ल्याउने शिलापत्रकाे माैलिक प्रस्तुति हाे, आशाका आधारशिला । पाेहाेर ०७७ काे दसैंताका हामीले समाजमा उदाहरणीय प्रयास गर्ने पात्रहरूकाे छनाेट गरेर उनीहरूका याेगदानहरूलाइ सार्वजनिक चर्चामा ल्याएका थियाैं । अनि शिलापत्रकाे तेस्राे वार्षिकाेत्सव समाराेहमा आशाका आधारशिला अवार्ड समेत वितरण गरेका थियाैं ।

याे वर्ष पनि दसैंकाे छेकमा हामीले याे प्रस्तुतिलाइ निरन्तरता दिएका छाैं । कृपया हामीलाई सल्लाह सुझाव दिनुहाेला । दसैंकाे शुभकामना ।

प्रधान सम्पादक

अब पूर्ण कार्की, अर्जुन खड्का र सुवास कार्कीको कथा ।

‘आज त चारवटा मात्र शव आयो । अब एउटा जलाउन बाँकी छ,’ रातको ८ बजेको थियो । पशुपतिको विद्युतीय शवदाह गृहमा पूर्ण कार्की र अर्जुन खड्का शव व्यवस्थापनमै व्यस्त थिए । शवदाह गृहबाहिर भने सिमसिम परेको पानीमा घुलिएका थिए, मृतकका आफन्तका आँसु । भित्र पूर्ण र अर्जुन मेसिनमा शव राख्दै थिए ।

‘डर लाग्दैन ?’

‘डर मानेर के गर्नु ? कोभिडबाट मृत्यु भएकाको शव कसले व्यवस्थापन गर्छ त ?,’ पूर्णले हामीलाई नै प्रतिप्रश्न तेर्स्याए ।

विद्युतीय शवदाह गृहमा पूर्ण कार्की ।

उनको काम मेसिन बिग्रिएमा बनाउने हो । तर, कोरोना महामारीपछि जिम्मेवारी थपियो, शव व्यवस्थापन गर्ने । ‘इलेक्ट्रिसियन हो तर शव पनि हाल्नैपर्‍यो,’ कोरोनाको पहिलो लहरलाई सम्झँदै उनी भन्छन्, ‘पहिलो शव काभ्रेबाट आएकाे थियाे । त्यतिखेर डरैडर थियो । साथीहरूले बेलुका जलाए । भोलिपल्ट डिउटी आउँदा यहाँ छिरेको भनेर क्वारिन्टाइनमा बस्नुपर्‍यो । त्यो बेला छि:छि: गर्नेहरू धेरै थिए ।’

कोरोनाबाट मृत्यु भएको पहिलो शव मेसिनमा राख्ने जिम्मेवारी भने अर्जुनको काँधमा आयो । ‘सेनाले राति शव ल्याएको थियो । शवलाई मेसिनमा राख्ने काम हामीले गर्‍यौँ,’ उनी भन्छन् ।

विद्युतीय शवदाह गृहमा अर्जुन खड्का ।

१ जेठ २०७७ मा कोभिडबाट मृत्यु भएकी सिन्धुपाल्चोककी एक महिलाको शव व्यवस्थापन ३ जेठमा नेपाली सेनाको सहयोगमा उनीहरूले गरे । कोभिडबाट मृत्यु हुनेको संख्या एकपछि अर्को गर्दै बढ्दै गयो । र, सरकारले निर्णय गर्‍यो, ‘कोभिडबाट मृत्यु भएकाको शव व्यवस्थापन विद्युतीय शवदाह गृहमा गर्नेे ।’

सरकारको निर्णयसँगै पशुपति विकास कोषले शवदाह गृहमा कोषकै कर्मचारी सुवास कार्कीलाई शव व्यवस्थापनकाे नेतृत्वमा पठायो । शवदाह गृहका तत्कालीन प्रमुख डरले शवदाह गृहमा ताला लगाएर भागेपछि कार्कीले जिम्मा पाएका थिए ।

‘कार्यालय समय सकेर कोठामा गएको थिएँ । ललितपुरबाट शव ल्याएको रहेछ । हाकिम ताला लगाएर भागेपछि मलाई लिन प्रहरी कोठामै पुगेको थियो । त्यसपछि दिनरात नै यहीँ बसेर शव व्यवस्थापन गर्न थालेँ ।’

जापानमा रहेकी श्रीमतीले उनलाई काम नगर्न खुब दबाब दिइन् । तर, उनी जिम्मेवारीबाट पछि हटेनन् । ‘श्रीमतीले काम नगर भनेर भनिरहिन्,' कार्की सम्झन्छन् 'तर म भने सानो छोरालाई दिदीकोमा राखेर शव व्यवस्थापनमै खटिएँ ।' यही कारण श्रीमतीसँग दुई दिन त बोलचाल नै बन्द भएकाे उनले बताए ।

त्यतिबेला कार्कीले दैनिक २ घण्टाभन्दा बढी सुत्न पनि पाएनन् । यसरी नै बिते उनका १४ महिना ।

कोषका कर्मचारी सुवास कार्की ।

ती कठिन दिन...

कोरोनाको दोस्रो लहरमा भन्दा पहिलो लहरमा कठिन भएको बताउँछन्, उनी । कार्कीकाे टिमले हालसम्म ५ हजार ५ सयभन्दा बढी शव व्यवस्थापन गर्‍याे । पहिलो लहरमा मृत्यु कम डर ज्यादा थियो । अचम्म, दोस्रो लहरमा संक्रमितकाे मृत्युदर बढेसँगै डर भने विस्तारै कम हुँदै गयो । उनी भन्छन्, ‘मान्छेको बुझाइ पनि फरक हुँदै गएर हाेला ।’

शव व्यवस्थापनका लागि नेतादेखि प्रधानमन्त्रीका स्वकीय सचिवसम्मको फोनले हैरानी बनाउँथ्यो, उनलाई । ‘एउटा गाडीमा १७–१८ वटा शव सेनाले ल्याउँथ्याे । लासमाथि लास हुन्थ्यो । बाहिर आफन्तले घेरेका हुन्थे । मुख हेर्न नपाउने । मेरो मान्छे पहिला हाल्दिनू भनेर नेतादेखि प्रधानमन्त्रीका स्वकीय सचिवसम्मको फोन आउँथ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘यहाँ पावर नभएका त कोही पनि रहेनछन् । दिनमा २ सय कलभन्दा बढी फोन आउँथ्यो ।’

कतिले त जागिर खाइदिने धम्की दिन्थे, उनलाई । ‘कतिपय नेता त भित्रै आउन खोज्थे । नियम बनाउने तपाईं ? मिच्ने पनि तपाईं भनेर प्रश्न गर्दा तेरो जागिर खाइदिन्छु भन्थे,’ उनी भन्छन्, ‘कोही हाम्रो त दागबत्ती दिनैपर्छ भन्थे । मिल्दैन भनेर फर्काउनुपर्थ्यो । कतिले धन्यवाद दिन्थे, कतिले सराप ।’

कोरोनाको दोस्रो लहमा गाडीका गाडी शव आउन थाले । मेसिनले धान्न नसक्ने भएपछि बागमती नदीमै जलाउन थालियो । शव व्यवस्थापनका लागि थप कामदार आवश्यक पर्‍यो । उनले ज्यालामा २० जना कामदार तत्कालै खोजे ।

‘एकैदिन १ सय १२ वटा शव आए । एउटा मात्र मेसिन चलेको थियो । खोलामा जलाउनुको विकल्प थिएन । बिहान साढे ६ बजेभित्र चिता तयार पार्नुपर्थ्यो,' सुवास भन्छन्, 'दाउरा, कपुर, पराल घिउ, चिनीजस्ता सामान जुटाउन गाह्रो थियो । ज्यालामा २० जना कामदार थप्यौँ ।’

बागमती नदीमा शव व्यवस्थापन गर्दाको दिन स्मरण गर्दै सुवास कार्की ।

शव आयो, आफन्त आएनन्

सेनाले गाडीमा शव ल्याउँथे । तर, कति मृतकका आफन्त नआएको अनुभव सुनाउँछन्, सुवास । ‘सम्पत्ति अथाह । परिवारमा सबै थिए । तर, घाटमा कोही पनि आएनन् । यो नाम गरेको शव आएको छ, राम्रोसँग जलाइदिनू है भनेर फोन आउँथ्यो । जलाइसकेपछि अब आफ्नो रीतिअनुसार काम गर्नुस् भन्नुपर्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘सबैको मलामी बनियो ।’

जब ८ वर्षीय बच्चाको शव आयो...

५ हजारभन्दा बढी शव व्यवस्थापन सुवासले गरिसके । यति धेरै शव व्यवस्थापन गर्दागर्दै उनलाई मानिसकाे मृत शरीर सामान्य लाग्न थालिसकेकाे थियाे, सायद ।

तर संक्रमितहरूकाे शवकाे भिडमा एक आठ वर्षीय बालकको शव आएकाे क्षण भने उनका लागि असमान्य बन्याे । शाेकाकुल मृतकका आफन्तका अगाडि आफैँ कमजोर भइयो भने काम कसले गर्ने ? यस्तै साेचले उनी मृतकका आफन्तका अगाडि हमेसा पीडा देखाउँदैनथे । ‘म कठोर मान्छे हुँ । तर, एक दिन आठ वर्षको बच्चाको शव आयो । त्यतिबेला चिता जलाएकाे ठाउँमा बस्नै सकिनँ,’ उनी भन्छन्, ‘मेरो पनि बच्चा छ । म पनि बाउ हो । बच्चाकाे शव देखेर मैले काम गर्नै सकिनँ ।'

कार्की आफैँ पनि कोरोनाको सिकार भए । ‘पहिलो लहरमै कोरोनाले समात्यो । छ जना कर्मचारी संक्रमित भयौँ,’ उनी भन्छन्, ‘यहाँ काम गर्ने भएकाले हामी बाटोमा हिँड्दा अरू मान्छे अर्को बाटो हिँड्थे ।’

पूर्ण र अर्जुनको अनुभव पनि उस्तै छ । पूर्णले त पहिलो लहरमा आमालाई थाहै नदिई काम गरे । ‘कोभिडको शव हाल्नुपर्छ भन्ने आमालाई थाहा थिएन । पशुपतिमा प्राविधिक हो भन्ने थियो,’ पूर्ण भन्छन्, ‘आमाले कोभिडको शव त्यतै जलाउने गरेको छ रे, नजिक नजानू भनेर फोन गर्नुहुन्थ्यो ।'

सुवासले दोस्रो लहरमा मात्र आमालाई आफू संक्रमितकाे शवदाह संस्कार गराउन खटिएकाे थाहा दिए ।

विद्युतीय शवदाह गृहमा पूर्ण कार्की ।

घरीघरी आफू पनि मरिने हो कि भन्ने डरले सताउने गरेको बताउँछन्, उनी । ‘दोस्रो लहरमा एकैपकट १ सय १२ वटा शव आए । त्यसपछि भने अब मरिन्छजस्तै लाग्थ्यो । मरे पनि काम गरेरै मरौँ भनेर काम छाडिएन,’ उनी भन्छन्, ‘पहिलो लहरमा २९ वटा शव आउँदा छोडेर हिँडौँ कि भन्ने लागेको थियो ।'

मेसिन बिग्रँदा भने तनाव र दबाब बढ्ने गरेकाे पूर्ण बताउँछन् । ‘४५ डिग्री तापक्रम हुँदा नै मेसिनमा छिरेर बनाउनुपर्थ्यो । तीन दिनमा सेलाउने ठाउँमा दुई दिनमै छिरेर मेसिन बनाइयाे,’ पूर्ण भन्छन् ।

पशुपतिमा काम गर्ने भन्दा ए ! कोरोना जलाउने ठाउँमा भनेर मान्छे तर्किने गरेकाे उनलाई आजैजस्ताे लाग्छ ।

शव व्यवस्थापनमा खटिएका अर्जुन खड्का ।

अर्जुनलाई आमाले नै शवदाह गृहमा जागिर लगाइदिएकी थिइन् । तर, कोरोनाको शव जलाउन थालेपछि कामबाट निकाल्न आमा नै अत्तालिएर आएकी थिइन् । भन्छन्, ‘आमा रुँदै मलाई जागिरबाट निकाल्न आउनुभएको थियो,’ उनी भन्छन्, ‘परेको बेला भाग्यो भने जागिर पनि जान्छ, पुलिसले लान्छ भनेर आमालाई डर देखाएर फर्काइयो,' अर्जुनले काम छोडेनन् ।

शव व्यवस्थापनमा खटिएका पूर्ण र अर्जुन ।

चिया पिउन जाँदा मान्छे भाग्थे

उनीहरू दुई महिनासम्म त कोठामै गएनन् । गए पनि कोरोनाको रिपोर्ट लिएर जानुपर्थ्यो । ‘चिया खान जाँदा मान्छे भाग्थे,’ उनी भन्छन्, ‘कोठा यहीँ पारि हो । तर, दुई महिना जान पाइएन ।’

तातो मेसिन त्यसमाथि दिनभर पीपीई लगाउँदाको पीडा सुनाउँछन्, उनी । ‘शव आउने १ घण्टाअघि पीपीई लगाएर बस्नुपर्ने । तीन/चारवटा मास्क लगाउनुपर्थ्यो । तर, शव ४ घण्टापछि आउँथ्यो । धेरै गाह्रो हुन्थ्यो नि,’ उनी भन्छन्, ‘कति त चिनेका शव पनि आएछन् । जलाएपछि मात्र चिनजानको मान्छे रहेछ भन्ने थाहा हुन्थ्यो ।’

सानो बच्चाको शव आउँदा जलाउन नपाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्थ्यो, पूर्ण र अर्जुनलाई पनि । ‘कार्टुनमा सानो बच्चा जलाउन ल्याएको हुन्थ्यो । मन नै चिसो हुन्थ्यो,’ पूर्ण भन्छन् ।

संकटका बेला नभागी खटिएका पूर्ण र अर्जुनहरू अहिले राज्यले आफूहरूलाई केही हेरिदिए हुन्थ्यो भन्ने आसमा छन् । भन्छन्, कोरोना महामारीमा दिलो ज्यान दिएर काम गर्‍यौँ । सरकारले स्थायी गरिदिए हामी खुसी हुने थियौँ ।’

यत्तिकैमा काेराेना संक्रमितकाे अर्को शव आयो । उनीहरू व्यवस्थापनका लागि शवदाह गृहतर्फ लम्किए ।