दुई जना पुलिसले गणेशमानलाई घरैबाट पक्रेर लगे, मीनरत्नले त्याे खिचिहाले

A+ A A-

‘लौहपुरुष’ गणेशमान सिंह ।

नेपाली कांग्रेसका नेता गणेशमान सिंहलाई धेरैले यस्तै परिचय दिन्छन् । उनलाई बहादुर र कठोर नेताको रूपमा चिन्नेहरू पनि थुप्रै छन् । भेट्नुअघि पत्रकार मीनरत्न बज्राचार्य पनि गणेशमानलाई हक्की नेता मान्थे ।

५४ वर्षे बज्राचार्य सम्झन्छन्- गणेशमानलाई ‘आइरन मेन‘ भनेर पढ्दा त बलवान र कठोर नेता होलान् भन्ने ठानेको थिएँ । त्यसमाथि नख्खु जेल नाघेको कुरा सुन्दा त उहाँकाे डरलाग्दो रूप कल्पना गरेकाे थिएँ ।‘

१९ वर्षकाे उमेरमा बज्राचार्यले गणेशमानसित भेट्ने अवसर पाए । र, गणेशमानबारे उनकाे बुझाइ पनि बदलियाे । त्यसबारे उनीसँग राेचक किस्साहरू छन् ।

३५ वर्षअघि क्यामेरा समातेका बज्राचार्यले २०४४ देखि सक्रिय पत्रकारिता थाले थिए । विमर्श साप्ताहिकमा फोटो पत्रकारको रूपमा काम सुरू गरेपछि उनले गणेशमानलाई भेट्ने मौका पाए । सम्पादक जनार्दन आचार्यले ‘गणेशमानको अन्तर्वार्ता छाप्न तस्वीर चाहिएको छ, खिचेर ल्याउनू‘ भनेपछि उनी गणेशमानलाई भेट्न गए ।

कांग्रेस पार्टी कार्यालयमा पुगेका उनले गणेशमान मात्र भेटेनन्, दायाँबायाँ सन्त नेता किसुनजी र महेन्द्रनारायण निधिसँग पनि साक्षात्कार गर्ने माैका पाए । प्रायः पार्टी कार्यालय पुग्दा ती तीन नेता सँगै भेटिने गरेकाे बज्राचार्य सम्झिन्छन् । त्याे बेला जमलको नाँचघर पछाडि थियो, कांग्रेसको पार्टी कार्यालय ।

कालो चस्मा लगाएका, दुई हातले लठ्ठी बोकेका गणेशमानलाई देखेपछि आफू नतमस्तक भएको मीन सुनाउँछन् । ‘गणेशमान बालाई मैले सोचेभन्दा त कति फरक पाएँ पाएँ । बरु गणेशमानजत्तिको नरम र मिजासीलो मान्छे अरू छैनन जस्तो पो लाग्यो', उनले भने ।

बज्राचार्यले कांग्रेस मुख्यालय आउनुको कारण गणेशमानलाई सुनाए । र, पत्रिकाका लागि गणेशमानको फोेटो खिचेर ल्याए । तस्वीर पत्रिकामा छापिएपछि गणेशमानका धर्मपुत्र मानिने पीएल सिंहले फोन गरेर तस्वीर आफू्लाई पनि उपलब्ध गराउन अनुरोध गरे । कांग्रेसभित्र हरेक कामको चाँजोपाजो प्राय पीएलले नै मिलाउँथे । पीएलको निम्तो पाएपछि फोटो लिएर क्षेत्रपाटी पुगे, बज्राचार्य । गणेशमानको निवासमा पहिलोपटक उनले पाइला टेकेका थिए ।

‘के कस्तो हुन्छ तिम्रो काम ? कुनै गाह्रोसाह्रो त हुन्न नि ?', फोटो लिँदै गणेशमानले बज्राचार्यलाई सोधेछन् । ‘मैले पनि जवाफ दिएँ- बिहान कलेज जान्छु, दिउँसोभर काम हुन्छ । ठीकै छ‘, त्याे दिन सम्झिँदै बज्राचार्य भन्छन् ।

यसरी गणेशमानले एउटा फोटो पत्रकारकाे मात्र नभएर उनलाई भेट्न आउने सबैकाे ख्याल राख्थे । साह्रोगाह्रो पर्दा गणेशमानले सबैलाई सहयोग गर्ने गरेकाे बज्राचार्य बताउँछन ।

२०४५ सालतिर एकदिन बिहानै गणेशमानका धर्मपुत्र पीएल सिंहले बज्राचार्यलाई फाेन गरे । जसको अघिल्लो दिन गान्धी दिवसको अवसर पारेर सिटी हलमा गणेशमान सिंहको कार्यक्रम थियो । जहाँ पञ्चायतविरुद्ध उनले चर्को भाषण गरे । त्यही भाषणका कारण तत्कालीन सरकारले उनीविरुद्ध पक्राउपुर्जी जारी गरेको थियो ।

पक्राउ पुर्जी जारी भएकै बेला पीएलले मीनलाई फोन गरेर बाेलाएका थिए । 'गणेशमान सिंहको घरमा पुग्दा वरिपरि प्रहरी नै प्रहरी थिए', उनले सम्झिए, 'प्रहरीले कसैलाई भित्र छिर्न दिएको थिएन । तैपनि मैले साहस गरेर आफ्नो परिचयपत्र देखाएँ र भित्र छिरेँ ।'

त्यही बेला गणेशमानलाई दुई जना सिभिल प्रहरीले बाहिर ल्याउँदै गरेको दृश्य उनको नजरमा पर्‍याे । र, तस्वीरहरू कैद गरे ।

गणेशमानलाई प्रहरीले गाडीमा हालेर लग्यो । साइकलमा यात्रा गर्ने मीनले गाडीको गतिलाई भेट्न सकेनन । ‘त्यसपछि कहाँ लग्यो, मैले त भेट्नै सकिनँ । न उताको फोटो खिच्न पाएँ । न गणेशमान बालाई केही भन्न नै‘, बज्राचार्य भन्छन् ।

हतारिँदै त्याे दिनको सबै फोटो प्रिन्ट गरिहाले मीनले । जसको केही प्रति पीएल सिंहलाई लगेर दिए । त्याे फाेटाे तत्कालीन पुनःजागरण पत्रिकामा छापिएको उनलाई सम्झना छ ।

त्यस्तै गणेशमानको आह्वानमा २०४५ माघ ५, ६ र ७ गते क्षेत्रपाटीमा वाम घटकहरूसहित सम्मेलन भएको थियो । त्यहाँ विभिन्न देशका समाजवादी नेता, पत्रकारलगायत आएका थिए । त्यही सम्मेलनमा मीनलाई पीएल सिंहले एउटा पत्र थमाए, जसमा प्रजातन्त्रको आन्दोलन सुरु हुने भएकोले त्यसमा फोटोग्राफीमार्फत सघाउन अनुरोध गरिएको थियो ।

मीनले त्यो अनुरोध सजिलै स्वीकारे । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलाई सघाउने हेतुले फोटो खिचे । त्यो समयमा विभिन्न पत्रपत्रिकाले अधिकांश फोटो उनकै प्रयोग गरेका थिए । कतिपय विदेशी मिडियाले त प्रति फोटो १०० डलरसम्म दिएकाे उनी बताउँछन् ।

यसरी गणेशमानसँग रहेर लामो समय काम गरेका मीन क्षेत्रपाटीमा समेत बस्न भ्याए । बहिनीको बिहेपश्चात घरमा एक्लै रहेको चाल पाएपछि गणेशमानले मीनलाई उनकै घरमा बोलाएर राखेका थिए ।‘दिउँसोभर काम गरी राति घर गएर कतिबेला खान्छस् ? बरु यहीँ बस्नू‘, गणेशमानको भनाइ सम्झिँदै मीनले सुनाए ।

राम्राेसित राजनीति नबुझेका मीनले गणेशमानको संगतबाट थुप्रै कुरा सिक्न पाए । ‘उहाँजस्तो नेता आज भेटिएला भनेर त कल्पना पनि गर्न सक्दिनँ', उनले भने, ‘अहिले त नेताहरू शक्तिमा पुगेपछि यति निर्दयीजस्ता हुन्छन् कि, के भन्नु ?‘

गणेशमानको बारेमा बोल्दाबोल्दै उनी ठाउँठाउँमा भावुक बनेर राेकिए । गणेशमानसँग जाेडिएका आफ्ना किस्साहरू सुनाउँदा घरि उनी अति उत्साहित देखिन्थे घरि भक्कानिन खाेज्थे ।

रोचक कुरा त, एकपल्ट गणेशमान र बज्राचार्य डिल्लीबजारको सांस्कृतिक केन्द्रमा रहँदा क्यामेराको लेन्स खस्याे । झरेको आवाज आएपछि गणेशमानले मीनलाई एकटकले हेरे । आफू त्यसबेला डरले गणेशमानसँग बोल्न नसकेको मीन सम्झन्छन् । भन्छन, ‘त्यत्रो महँगो लेन्स फुटेपछि सुरुमा त डर लाग्यो । तर, घर पुगेपछि उहाँले लेन्स फुट्यो क्या हो भनेर सोध्नेबाहेक केही गाली गर्नुभएन । बरु माया भने अटुट पाइरहेँ ।'

गणेशमानको यस्तै बानीले मीनलाई प्रभावित बनायो । यही सिलसिलामा सन् १९९३ मा यूएनबाट मानवअधिकार पुरस्कार पाउँदा गणेशमानको अफिसियल फोटोग्राफर बन्ने मौकासमेत पाए उनले । विदेशतिर जाँदा पनि गणेशमानले अनौपचारिक गफगाफमा स्वाभिमान ख्याल राखेर बोल्ने गरेको मीन बताउँछन ।

उनले नेपालमै भएका थुप्रै कार्यक्रममा गणेशमान सँगसँगै हिँड्ने मौका पाए । बज्राचार्यका अनुसार बाहिर बस्दा गणेशमानले ब्राण्डी खान्थे । सँगसँगै कार्यकर्ताले पनि खाए खाएनन् भनेर ख्याल गर्थे । ‘हाम्रो खुब ख्याल गर्नुहुन्थ्यो । सामान्य मान्छेजस्तो जनता कार्यकर्तासँगै बसेर गफ गर्नुहुन्थ्यो‘, उनी सम्झन्छन, ‘कसले खायो खाएन सबै याद गर्नुहुन्थ्यो । बरू आफू नखाएर ‘भाइहरूलाई नि खुवाउनु है, बिहानदेखि मरीमरी काम गरिरहेको हुन्छ‘ भनेर खुवाउनु हुन्थ्यो ।‘

गणेशमानको निकट मानिने मीनले जस्तोसुकै बैठकहरूमा प्रवेश पाउँथे । अति निकट नै भएर मात्र ७ वर्ष गणेशमानसँगै बिताएको सम्झना बज्राचार्यसँग छ । तर, गणेशमानले अन्तिम सास लिँदा उनकाे साथमा नभएकाेप्रति बज्राचार्यलाई अफसाेच छ ।

गणेशमान बितेको खबर मीनले मुस्ताङको लोमान्थाङमा सुने । र, त्यहाँबाट तत्काल काठमाडौं आएर अन्तिम संस्कारमा सहभागी भएको मीन बताउँछन । गणेशमानले छोडेर गए पनि उनले देखाएकाे बाटाे र सिकाएको ज्ञानले आजसम्म जिउने साहस दिएको बज्राचार्य बताउँछन् । ‘बिराएको छैन भने डराउनु पर्दैन । केही बिगार नगरी किन डराउने ?‘ गणेशमानले कार्यकर्तासामु भनिरहनुहुन्थ्याे', बज्राचार्यले भने ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २, २०७८ १८:१९