कोरोनाकालमा वैकल्पिक विधि : निर्देशिकाको भरमा सरकार, कार्यान्वयनमा विद्यालयलाई कठिनाइ

कोरोनाकालमा वैकल्पिक विधि : निर्देशिकाको भरमा सरकार, कार्यान्वयनमा विद्यालयलाई कठिनाइ

A+ A A-

‘स्कुलले अनलाइनबाट त पढाइरहेको छ रे । तर, मेरी छोरीको पढाइ छुटिरहेको छ ।’

पोखराको छोरेपाटन माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययनरत अनिशा रोक्काको परिवारको दुखेसो हो यो । अनिशाकी आमाका अनुसार सामान्य कुराकानी गर्न मिल्ने मोबाइल मात्र छ, उनको परिवारमा । अनिशाले अनलाइन कक्षामा भाग लिन सक्ने स्थिति छैन । भएको फोनबाट कहिलेकाहीँ साथीसँग पढाइबारे जानकारी लिन्छिन् । तर, नियमित कक्षामा गएर पढ्न बानी परेकी उनलाई साथीले बताएर मात्र किन हुन्थ्यो ?

कोरोना महामारीले भौतिक उपस्थितिमा पठनपाठन नभएको करिब दुई वर्ष हुन लागिसक्यो । छोरेपाटन माविजस्ता विद्यालयमा अनलाइनबाटै कक्षा सञ्चालन भइरहेका छन् । तर, अनिशाजस्ता प्रविधिको पहुँचबाहिर रहेका विद्यार्थी भने विद्यालयको सिकाइबाट वञ्चित छन् ।

०००

हुम्लाको खार्पुनाथ गाउँपालिकाको बागेश्वरी आधारभूत विद्यालयमा पनि कोरोनाले पठनपाठन प्रभावित पारिरहेको छ, जसको मारमा परिरहेका छन्, भोला बुढा । भोलाका अभिभावक जलबहादुर बुढाका अनुसार बीचमा केही समय पठनपाठन सुरु भए पनि अधिकांश समय अवरुद्ध नै रह्यो ।

विद्यालयको सम्पर्कमा छैनन् २० प्रतिशत विद्यार्थी, मजदुरका छोराछोरीको दुखेसो- मोबाइल र इन्टरनेट छैन, कसरी पढ्नु ?

अनलाइन कक्षाजस्ता कुनै विकल्प त्यहाँ सम्भव नभएको जलको भनाइ छ । महामारी सामान्य हुँदै गएको अवस्थामा केही समय भौतिक उपस्थितिमै पढाइ भयो । यद्यपि त्यो पर्याप्त थिएन । ‘काठमाडौंबाट शैक्षिक सत्र सुरु भयो, परीक्षा मिति तय भयो भनेर घोषणा हुन्छ,’ उनले भने, ‘तर, काठमाडौंले हाम्रा केटाकेटीलाई नहेरी निर्णय गरिरहेको छ । यता हाम्रो व्यथा भिन्नै छ ।’

०००

शहरी भेगमै अनलाइन कक्षा लिएका विद्यार्थी पनि पढाइ प्रभावकारी नभएको गुनासो गर्छन् । ‘छोराले त पढ्नै बिर्सेलाजस्तो भइसक्यो,’ गौरीघाटकी अनिता चालिसे दुखेसो पोख्छिन् । मोक्षदा स्कुलमा पढ्ने उनका छोरा विद्यालय बन्द भएदेखि घरमै छन् । पहिला फुर्किंदै विद्यालय पढ्न जाने छोरो आजभोलि अनलाइनमा पढ्नै नरुचाउने उनी बताउँछिन् ।

‘शिक्षकशिक्षिकाले पढाएको बुझ्दैन, अनि मलाई सोध्छ । फेरि आफूलाई त्यस विषयको ज्ञान हुँदैन । खै कसरी पो पढाउने हो कुन्नि ?,’ अनिताको चिन्ता छ ।

०००

शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार देशभरमा गरेर ३५ हजार ६ सय १ सरकारी विद्यालयमा ७३ लाख ९१ हजार ५ सय २४ विद्यार्थी अध्ययन गरिरहेका छन् । जसमध्ये अधिकांश विद्यार्थी अनिशा र भोलाझैँ शिक्षण सिकाइबाट वञ्चित छन् । अनलाइन कक्षा भइरहेको ठाउँमा पनि प्रभावकारी नभएको गुनासो त छँदै छ । अनिता चालिसे यसको प्रतिनिधि उदाहरण हुन् ।

निजी विद्यालयको नेतृत्व गर्ने प्याब्सन–एनप्याब्सनले भने आफ्ना विद्यार्थी पढिरहेको दाबी गर्छन् । उनीहरूकै भाषामा भन्दा निजी विद्यालयमा ‘कनीकुथी पढाइ भइरहेकै छ ।’

विद्यालय स्वयम् जिम्मेवार हुनुपर्छ : शिक्षा मन्त्रालय

मन्त्रालयका प्रवक्ता दीपक शर्मा पढाइबाट वञ्चित भएका विद्यार्थीको हकमा स्कुल स्वयम् जिम्मेवार हुनुपर्ने जिकिर गर्छन् । सिकाइ अवरुद्ध नहोस् भनेर मन्त्रालयले अघिल्लो वर्ष नै ‘विद्यार्थी सिकाइ सहजीकरण निर्देशिका– २०७७’ जारी गरिसकेकाले त्यसैमा टेकेर विद्यालयले पढाइ गराउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

शर्माका अनुसार कोरोनाबाट क्वारेन्टाइन वा आइसोलेसन सेन्टरको रूपमा प्रयोग भएका विद्यालयलाई व्यवस्थापन गर्न सरकारले विद्यालय सञ्चालनसम्बन्धी कार्यढाँचा पनि बनायो । जसमा महामारीको बीचमा कसरी विद्यालय सञ्चालन गर्नेलगायतका कुरा समावेश छन् ।

‘एउटा विद्यालयमा प्रविधिको पहुँचका आधारमा ५ किसिमका विद्यार्थी हुन सक्छन् भनेर निर्देशिकामा स्पष्ट भनेका छौँ,’ उनले भने, ‘तिनलाई पहिचान गरेर विद्यार्थीलाई अनुकूल उपाय अपनाएर पढाउनुपर्‍यो । कसलाई कसरी पढाउने भनेर निर्देशिकाले मार्गनिर्देश गरेको छ ।’

निर्देशिकाले के भन्छ ?

कोरोना महामारीले शिक्षण सिकाइ अवरुद्ध हुन थालेपछि दूर तथा खुला शिक्षालगायत पद्धतिलाई सिकाइ सहजीकरणको मूल प्रणलीका रूपमा लागू गर्ने रणनीति राज्यले बनायो । स्थानअनुकूल प्रविधिको प्रयोग गरेर विद्यार्थीलाई पढाउनुपर्ने जिम्मा स्वयम् विद्यालयलाई दियो ।

निर्देशिकाले शिक्षण सिकाइको प्रयोगमा आउने रेडियो, एफएम रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन तथा अफलाइन माध्यम सम्झनुपर्ने बताउँछ । एउटै विद्यालयमा पाँच किसिमका विद्यार्थी हुने आँकलन गर्दै सोहीअनुरूप कक्षा सञ्चालन गर्न निर्देश गर्‍यो । निम्न प्रकारका विद्यार्थी एउटा विद्यालयमा हुन सक्ने सरकारको आँकलन छ :

१. सबै किसिमको प्रविधिको पहुँचभन्दा बाहिर रहेका विद्यार्थी समूह,

२. रेडियो, एफएम रेडियोमा पहुँच भएका विद्यार्थी समूह,

३. टेलिभिजनमा पहुँच भएका विद्यार्थी समूह,

४. कम्प्युटर भएको तर अनलाइन कनेक्टिभिटी नभएका विद्यार्थी समूह,

५. इन्टरनेट तथा सूचना सञ्चार प्रविधिका साधनमा पहुँच भएको विद्यार्थी समूह ।

माथि तोकिएबामोजिम वर्गीकरणमा नपर्ने प्रकृतिका विद्यार्थीलाई विद्यालय स्वयम्‌ले अनुकूल मिल्ने गरी सिकाइ सहजीकरण गर्नुपर्छ । निर्देशिकाले आफूअनुकूल माध्यम छनोटको हक विद्यार्थी स्वयम्‌लाई दिएको छ ।

त्यस्तै, अध्ययनका लागि आवश्यक सामग्री विभिन्न अनलाइन पोर्टल र पाठ्यक्रम विकास केन्द्रको इ-पुस्तकालयमा उपलब्ध रहेको सरकारको दाबी छ । यसरी उपलब्ध सामग्रीका आधारमा सिकाइ सहजीकरण गर्न विद्यालयले शिक्षक, अभिभावक, परिवारका सदस्य, छिमेकी, माथिल्लो कक्षाका विद्यार्थी, सहपाठी र स्वयंसेवकलाई परिचालन गर्न सक्ने छुट निर्देशिकाले दिएको छ । आधारभूत सिकाइ सामग्रीको प्रबन्ध गर्न नसकेका बालबालिकाहरूका लागि स्थानीय तहसँग समन्वय गरी विद्यालयले उपलब्ध गराउनुपर्ने व्यवस्था गरिएको छ ।

यसमा मन्त्रालयले इ-क्लाउड प्रयोगशाला र इ–लाइब्रेरी स्थापना गरी एकीकृत पोर्टल बनाउने भनिएको छ । त्यस्तै, इन्टरनेट सेवा प्रदायक संस्थाबाट शैक्षिक प्रयोजनका लागि मात्र हुने गरी नि:शुल्क वा सहुलियत डाटामा उपलब्ध गराउन भूमिका मन्त्रालयले खेल्नुपर्ने हो । तर, मन्त्रालय स्वयम् चुकिरहेको देखिन्छ ।

विद्यालयको कठिनाइ

सरकारले निर्देशिका बनाएर सबै जिम्मा दिए पनि कार्यान्वयन गर्न विद्यालयहरूलाई कठिन भएको बताउँछन्, छोरपाटन माविका प्रधानाध्यापक डिल्लीराम शर्मा । हाल विकल्पको रूपमा हेरिएको अनलाइन कक्षाबाहेक अन्य विधि सञ्चालनमा असहज हुने उनको भनाइ छ । भएकै अनलाइन कक्षामा पनि प्रविधिको पहुँचबाहिर रहेका विद्यार्थी शिक्षण सिकाइबाट वञ्चित रहेको उनी बताउँछन् ।

शर्माका अनुसार उनको विद्यालयमा मात्र करिब ४० प्रतिशत विद्यार्थी सिकाइबाट वञ्चित छन् । विद्यालयमा कुल २२ सय ६७ विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । आधाभन्दा धेरै विद्यार्थी प्रविधिविहीन भएकाले पढाइ सबैका लागि हुन नसकेको शर्मा स्वीकार्छन् । ‘सरकारी विद्यालयमा सबै वर्गका विद्यार्थी हुनाले निम्न वर्गका विद्यार्थीमा यस्ता प्रविधिको पहुँच छैन,’ उनले भने, ‘जम्मा ५०/६० प्रतिशत मात्र उपस्थित हुन्छन् । छुटिरहेका विद्यार्थीलाई के गर्ने भनेर समस्या छ ।’

पोखरा महानगरपालिका १७ मा रहेको उक्त विद्यालयमा छिमेकी चारवटा वडाबाट विद्यार्थी आउँछन् । सुकुम्बासी बस्तीका अधिकांश विद्यार्थी पनि यही विद्यालयमा पढ्छन् । त्यसैले अभिभावक सचेत नहुँदा पनि समस्या आएको शर्माको भनाइ छ ।

सरकारले भनेअनुसार विद्यार्थीको वर्गीकरण गरेर छुट्टाछुट्टै पढाउन जनशक्ति नपुग्ने उनी बताउँछन् । ‘हैसियतअनुसार विद्यार्थीको वर्गीकरण गरेर पढाउन हुन्थ्यो, तर जनशक्ति खोइ दिएको ? भएको एउटा शिक्षकले अनलाइनबाट पढाउनु कि अरुबाट ? कागजमा लेखिदिएर मात्र हुन्छ ?,’ शर्माको प्रश्न छ ।

त्यस्तै, सिन्धुलीको तीनपाटन गाउँपालिकामा रहेको श्री भवानी उच्च माविमा पनि कोरोनाका कारण लामो समय शिक्षण सिकाइ प्रभावित बन्यो । विद्यालयका प्रधानाध्यापक पवन दाहालका अनुसार सरकारले विद्यार्थीको वर्गीकरण गरेर आवश्यकताअनुसार पढाउनू भने पनि कार्यान्वयन गर्न सम्भव भएन । कार्यविधि बनाएर विद्यालय स्वयम्‌लाई विवेक प्रयोग गर भनेर सरकार भागेको उनको आरोप छ ।

‘हामीलाई निर्देशिकाअनुसार चल भन्दिएर राज्य भाग्यो । निर्देशिकाबाहेक न जनशक्ति दियो न केही,' उनले भने, ‘हाम्रोमा विकट भेगदेखिका विद्यार्थी छन् । अनि अहिले प्राप्त जनशक्तिले मात्र कसरी काम गर्न सक्छौँ ?'

देशभरका गरेर करिब ३५ हजार ६ सय १ सरकारी विद्यालयको यस्तै समस्या छ । अन्य विद्यालयको हकमा पनि प्रभावकारी रूपमा पढाइ हुन सकेको पाइँदैन । माथि उल्लेखित केही प्रतिनिधि उदाहरण हेर्दा पनि महामारीमा शिक्षण सिकाइ कसरी अवरुद्ध भइरहेका छन् भनेर बुझ्न सकिन्छ ।

'निर्देशिका बनाएर मात्र हुँदैन, कार्यान्वयन हुनुपर्‍यो'

सरकारले निर्देशिका बनाइसक्यौँ भनेर पन्छिन नमिल्ने बताउँछन्, सरोकारवाला । उनीहरूका अनुसार बनाएको निर्देशिका कार्यान्वयन गर्न राज्यले ताकेता गर्नुपर्छ । एकातिर विद्यालयलाई जनशक्ति पर्याप्त नदिने, अर्कोतिर यसरी पढा, उसरी पढा भन्नु आफैँमा विरोधाभाष रहेको उनीहरूको तर्क छ ।

अभिभावक महासंघका अध्यक्ष सुप्रभात भण्डारी कागजी निर्णय र विधिले मात्र केही नहुने बताउँछन् । उनका अनुसार सरकारको निर्देशिका पालना गराउन गाउँघरमा प्रविधिको व्यवस्थापनमा लाग्न ढिला भइसकेको छ । गाउँघरमा प्रविधिको विस्तार नगरे अझै धेरै समय शिक्षण सिकाइ अवरुद्ध हुने उनको अनुमान छ ।

त्यसमाथि सरकारको निर्देशिकाले प्रविधिको पहुँच भएको स्थानलाई मात्र हेरेकोमा उनी चिन्तित छन् । ‘अघिल्लो वर्ष हामीले शहर बजारमा बसेर नेट चलाएको मात्र हेर्‍यौँ, त्यसैले अब गाउँमा पनि विद्यार्थी छन् भनेर हेरौँ,’ उनले भने, ‘अहिले भनिएको वैकल्पिक विधिबाट हाम्रा छोराछोरीले गाउँमा पढ्न नपाएको यथार्थलाई स्वीकारेर अघि बढौँ ।’

अहिलेको मौकामा प्रविधिको विस्तार गर्न ढिला गर्न नहुने बताउँछन्, शिक्षाविद् बालाचन्द्र लुइँटेल । सामान्यजस्तो यो भएन त्यो भएन भन्न सजिलो भए पनि काम गर्न गाह्रो हुने उनी बताउँछन् । यद्यपि, सरकारको योजना नै सुस्त भएकाले समस्या आएको उनको भनाइ छ । त्यसैले गत वर्ष बनाइएको निर्देशिकाको कार्यान्वयनमा जोड दिनुपर्ने उनको मत राख्छन्, उनी ।

लुइँटेलका अनुसार यस्तै अवस्था रहिरहे बेलैमा पाठ्यक्रम हेरफेर गर्न आवश्यक छ । ‘अहिलेको परिस्थितिमा के कसरी पढाउन सकिन्छ, सोहीअनुरूप पाठ्यवस्तु हेरफेर गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘भएका रेडियो, टेलिभिजन र इन्टरनेटको सदुपयोग नै गर्ने हो । त्यसका लागि पहिला त शिक्षकलाई तयार बनाउनुपर्‍यो ।’

दूरदराजमा प्रविधिको विस्तार किन हुन सकेन ?

सरकारले बेवास्ता गरेकै कारण विकट भेगमा प्रविधिको विस्तार हुन नसकेको बताउँछन्, नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणका अध्यक्ष पुरुषोत्तम खनाल । उनका अनुसार देशभरमा ९० प्रतिशत भूगोलमा नेटको पहुँच छ । तर, सबैतिर अनलाइन विधिबाट पढाइ गराउन सहज हुने नेट छैन । विशेषगरी उच्च हिमाली क्षेत्रमा ‘कनेक्टिभिटी’को समस्या छ ।

त्यस्तै, मोबाइलजस्ता प्रविधिको प्रयोग शहरी भेगमा रहेका केटाकेटीले धेरै प्रयोग गरेको देखिए पनि गाउँमा त्यो स्थिति छैन । विद्यार्थीलाई पढ्न भनेर छुट्याइएको ‘डाटा प्याक‘ पनि अत्यन्तै कमले प्रयोग गरेको खनालले जानकारी गराए । त्यसमाथि अधिकांश गाउँघरमा सिमबाट लिएको डाटा प्याकले पढ्न कठिन हुने उनको स्वीकारोक्ति छ ।

सरकारले पनि नेटको विस्तारमा समन्वय नगरेको खनालको आरोप छ । ‘शिक्षण सिकाइमा जोड दिन हामीसँग पनि समन्वय गर्नुपर्‍यो । स्याटेलाइट फोनलगायत धेरै विकल्पको प्रयोग गर्न सक्छौँ,’ उनले भने, ‘यस्ता संरचना प्राथमिकतामा राखेर बनाइने हो भने सम्भव छ । स्थानीय तहले पनि मिलेर काम गर्छ भने पनि हामी तयार छौँ ।’

यो पनि :

विद्यालयको सम्पर्कमा छैनन् २० प्रतिशत विद्यार्थी, मजदुरका छोराछोरीको दुखेसो- मोबाइल र इन्टरनेट छैन, कसरी पढ्नु ?

गाउँघरका विद्यार्थी अनलाइन कक्षाबाट वञ्चित, शिक्षाविद् भन्छन्- खुला सिकाइको अवधारणा लागू गर्नुपर्छ

परीक्षा सरेको सर्‍यै, शिक्षाविद् भन्छन्, ‘अन्योलमा राखिनु अपराध हो’

शिक्षकको अपिल : अनलाइन कक्षामा बसेका छोराछोरीको नियमित छड्के जाँच गर्नुस्

शैक्षिकसत्र त सुरु भयो तर ग्रामीण भेगका विद्यार्थीलाई कसरी सम्बाेधन गर्ने ?

भर्चुअल कक्षामा त्रिविको प्रयास : संरचना तयार, प्रयोगमा सुस्तता

'मोबाइल र ल्यापटप छाड्न नमान्ने छोरी त्यसपछि हामीसँगै खेल्न थाली'

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ १४, २०७८ ०६:३८