महाशिवरात्रिमा सिद्धयोगी र राजनीति

योग तथा ध्यानको सृष्टिकर्ता शिवलाई आदिपुरुष ‘याेगीराज’ भनिन्छ । देवी पार्वतीले भगवान् शिवसँग सोधिन् ः
- हे शिव, तपाईंको सत्य के हो ?
- यो आश्चर्यले भरिएको विश्व के हो ?
- यसको (सृष्टिको) बिउ के हो ?
- विश्वचक्रको धुरी के हो ?
- रूपले अच्छादित तर रूपभन्दा पारि यो जीवन के हो ?
- देश र काल, नाम र प्रत्ययको पार गएर हामी यसमा कसरी पूर्णतः प्रवेश गर्न सक्छौँ ? मेरो सन्देह निर्मूल गर्नुहोस् ।

देवीले शिवसँग गरेको उपरोक्त जिज्ञासा मानवमनको आदि-जिज्ञासा हो । शिव-देवी संवादको रूपमा शिवसूत्रमा यो सङ्गृहीत छ । देवीले गरेको प्रश्नको उत्तर शिवले साझै दिनुभएको छैन । प्रत्येक जिज्ञासाको प्रत्युत्तरमा शिवले ध्यानका विधिहरू दिनुभएको छ र भन्नुभएको छ, ‘यो क्रिया गर तिमीले आफ्नो प्रश्नको उत्तर पाउनेछौँ ।’

शिवले देवीलाई प्रत्युत्तरमा जुन विधिहरू दिनुभयो, त्यसैबाट रहस्यमय, अमूल्य मानवनिधि ‘ध्यान-साधना’को ११२ विधिको जन्म भयो ।

भारतको मुम्बइस्थित उडल्याण्ड अपार्टमेन्टमा १ अक्टुबर १९७२ देखि सुरु भएको विज्ञान भैरव तन्त्र प्रवचन शृंखलामा शिवसूत्रका यिनै गुढ रहस्यलाई अनावरण गरी सरल व्याख्या गर्दै ओशो भन्नुहुन्छ:

यो (ध्यानको) १ सय १२ विधि समस्त मानवजातिका लागि हो । यी सबै युगका लागि हो । यो बितिसकेको युगका लागि पनि थियो र यो अब आउने युगयुगान्तरका लागि पनि हो । कुनै युगमा एउटा पनि यस्तो मानिस भएन र हुनेवाला पनि छैन, जसले यो भन्न सकोस्- यी सबै ११२ विधिमध्ये कुनै पनि मेरा लागि ध्यान गर्न उपयुक्त छैन । मेरा लागि सबै व्यर्थ छ । असम्भव । यो असम्भव छ । प्रत्येक ढंगको चित्तका लागि यसमा (ध्यानको ११२ विधिमा) सम्भावना छ ।

यसमा कति विधिहरू छन्, जसका लागि उपयुक्त मानिस अहिले उपलब्ध छैनन् । त्यो (विधि) भविष्य (मानिसको) लागि हो । अनि (त्यसमा) यस्ता विधिहरू पनि छन्, जुन अनुकूल मानिस अब छैनन् । त्यो अतीतका लागि हो । तर नडराऊ । यसमा अनेक ध्यानका विधि छन, जुन तिम्रा लागि नै हो ।

पतञ्जलिले रचना गरी मानवजातिलाई दिएको अमूल्य निधि ‘योग-सूत्र’ को मूलस्रोत पनि महर्षि व्यासी, हिरण्यगर्भ र गुरु गाोरखनाथ हुँदै शिवसम्म पुग्छ । त्यसैले शिवलाई योगीराज ‘महायोगी’ भनिएको हो ।

महाशिवरात्रि

सनातन धर्मावलम्बीहरूले जगत्‌को सृष्टि, सम्भार र संहारमध्ये भगवान् शिवलाई संहारकर्ताको रूपमा पूजा-आराधना गर्दछन् । तर, बृहत् हिन्दु धर्म, परम्परा र संस्कृतिमा शिव महिमा संहारकर्ताको रूपमा मात्रै सीमित छैन । वेद, पुराण, उपनिषद्, रामायण, महाभारत आदिजस्ता हिन्दुहरूका प्रमुख धार्मिक ग्रन्थहरूमा उनको बहुआयामिक व्यक्तित्व र कृतित्वको छाप जताततै भेटिन्छ । उनको गरिमा र सामर्थ्यकाे स्तुति हरेक ग्रन्थमा गरिएको छ ।

हिन्दुहरूका अन्य प्रमुख देवी-देवताहरू एकाकी छन् । उनीहरू आफ्नो मतका भक्तालुहरूसँग मात्र कृपालु देखिन्छन् । तर, शिव यस्ता सबैका साझा देवता हुन्, जो देव, दानव र मानव सबैबाट समान रूपले पुजिएका छन् । कुनै न कुनै रूपमा सबैको आस्थासँग जोडिएका छन् । शिवका गणहरूको संरचना, स्वभाव र स्वरूप हेर्दा उनले समाजद्वारा तिरस्कृत, अपहेलित मानव र पशुपन्छी जगत्, सरिसृप सबैलाई माया-ममता तथा संरक्षण दिएका छन् ।

वैदिककालभन्दा अगाडि नै द्रविड र अनार्य जातिहरूले शिश्न देवताको रूपमा महादेवको पूजाअर्चना गर्दै आएका हुन् । ऋग्वेदमा शिश्न देवताको आराधना गर्ने द्रविडहरूलाई प्रारम्भिक श्लोकहरूमा हेला गरिएको उल्लेख भए पनि पछि आएर आर्यहरूले शिवलाई आफ्नो अग्नि-यज्ञादि आवाहन परम्परामा अन्तर्भावित गरी त्यही वैदिक साहित्यमा शिवको प्रारम्भिक स्वरूप रुद्रको स्तुति गरेका छन् । वेदमा रुद्रलाई स्वर्ग र पृथ्वीको देवताको रूपमा आवाहन गरिएको छ भने अझ पछि आएर उनैलाई शिव, शङ्कर, महादेव आदि विविध नामबाट सम्बोधन गरिएको छ ।

पौराणिककालमा आएर मात्रै विकसित भएको त्रिदेवको धारणामा ब्रह्मासृष्टिकर्ता, विष्णु पालनकर्ता र शिव संहारकर्ताको रूपमा पुजिन थालेका हुन् ।

द्रविड, आर्य, अनार्य सबैले साकार र निराकार दुवै स्वरूपमा आवाहन, पूजन गरिँदै आएका देवता हुन् शिव । शिवपुराण र लिङ्गपुराणमा शिवको महानताका साथै शिवरात्रिको महत्त्वको चर्चा गरिएको छ ।

सनातन धर्मावलम्बीहरूले फाल्गुण-कृष्णचतुर्दशी तिथिको रातलाई शिवरात्रि पर्वको रूपमा अनेक धार्मिक कर्मकाण्ड, पूजाआजा, व्रत उपवास, तन्त्र साधना आदि गरेर मनाउँछन् । यसै रातमा महादेव शिवलिङ्गको रूपमा उत्पन्न भएकाले यो रातलाई शिवरात्रि भनिएको हो । शिवको बहुआयामिक व्यक्तित्वलाई केन्द्रमा राखेर आ-आफ्नो मत-परम्पराअनुसार उनको विशेष आराधना, सम्झना गरिने धार्मिक-यौगिक पर्व हो महाशिवरात्रि ।

पशुपतिनाथ

काठमाडौंको पशुपतिनाथ नेपालीहरूका आराध्यदेव त हुन् नै, साथै विश्वभरिका हिन्दु सनातनधर्मीहरूको आस्थाका केन्द्र पनि हुन् । जसरी पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका धर्मप्रति आस्थावान् नेपाली जनता जीवनमा एक पटक भए पनि पशुपतिनाथको दर्शन गर्न इच्छुक हुन्छन्, त्यसैगरी विश्वभरि फैलिएका आस्थावान् हिन्दुहरू पनि एक पटक पशुपतिनाथको दर्शन गर्न चाहन्छन् ।

यो आजको युगको कुरा मात्र होइन, पशुपतिको उत्पत्ति भएर यसको कृति चौतर्फी फैलिएपछि प्राचीन समयदेखि नै पशुपति दर्शनको निरन्तरता चलिआएको छ ।

नेपाली इतिहास, संस्कृति एवं पुरातत्त्वका अध्येता डा. गोविन्द टण्डन आफ्नो खोजमूलक चर्चित पुस्तक ‘इतिहासका थप पृष्ठहरू’मा पशुपतिनाथको प्राचीनकालदेखिको महत्त्वलार्ई दर्शाउँदै लेख्छन्:

पशुपतिनाथको महत्त्व नेपाली जनजीवनमा पहिलेदेखि नै प्रसिद्ध थियो । फलतः नेपालमा पशुपतिनाथको उद्भवसम्बन्धी भिन्नाभिन्नै धारणा पाइन्छन् । हिमवतखण्ड, पशुपतिपुराण, नेपाल महात्म्यजस्ता साहित्यिक ग्रन्थहरू तथा गोपालराजवंंशावलीलगायत भाषा वंशावलीहरूमा पनि त्यससम्बन्धी चर्चा पाइन्छ । पशुपतिनाथको उद्भवसम्बन्धमा चर्चा गर्ने पहिलो वंशावली गोपालराजवंंशावली हो ।

अझ यसको प्राचीनतालाई खोतल्दै उनी अगाडि लेख्छन्:

महाभारतको वन-पर्वको पुलस्त्य तीर्थयात्रा प्रसङ्गमा नेपालका कतिपय प्रसिद्ध तीर्थस्थलहरूको वर्णन पाइन्छ । त्यहाँ गण्डकी शालिग्राम (मुक्तिक्षेत्र), महेश्वरीधारा (त्रिशुली), चम्पकारण्य (चाँगु), कुशिकस्याश्रम (कुशेश्वर), कौशिकी (कोशी), वरुण, गौरीशङ्कर हिमाल, कोकामुख (बराहक्षेत्र), आदिको उल्लेख गर्दा माहेश्वरपुरको पनि चर्चा पाइन्छ । ... नेपालमा भएको शैव तीर्थहरूमा पशुपतिक्षेत्रजस्तो प्रसिद्ध एवं चर्चित प्राचीन तीर्थस्थल अरु नभएको हुनाले महाभारतमा उल्लेखित माहेश्वरपुर पशुपतिक्षेत्र सम्बोधक हो भन्ने बुझिन्छ ।

नेपाली इतिहास र पुरातत्त्वका अध्येताहरूले गोपालराजवंंशावलीको सङ्कलनकाल चौधौँ शताब्दीको उत्तरार्द्धमा मानेका छन्, जबकि पूर्वीय विद्वान्‌हरूले महाभारतको रचनाकाल इसा पूर्व ३००० वर्षपहिले भएको आकलन गरेका छन् । यसरी हेर्दा महाभारतमा पाशुपतक्षेत्रको उल्लेख हुनु यसको प्राचीनतालाई स्वतः पुष्टि गर्छ ।

वर्षभरिमा पशुपतिक्षेत्रमा मनाइने विभिन्न धार्मिक चाडपर्व, उत्सव, समारोह र परम्परामध्ये शिवरात्रि पर्वको सबैभन्दा विशिष्ट महत्त्व छ । शिवरात्रिको अवसर पारेर अनेकन परम्पराका सिद्धयोगीहरू पनि साधु-सन्न्यासी, योग र अध्यात्मका साधक-तपस्वी, खोजी-जिज्ञासु र आमतिर्थालुको भीडमा मिसिएर काठमाडौं उपत्यका आउने गरेका छन् । तर ती सिद्धयोगी, तपस्वीहरूलाई विरलै मानिसहरूले चिन्दछन् । तिनीहरू पशुपतिक्षेत्रको रहस्यमय आध्यात्मिक ऊर्जाक्षेत्रमा आउने, आफ्नो बाँकी रहेको साधना पूरा गर्ने र चुपचाप कुनै पहिचान र चर्चामा नआई केही समय यस क्षेत्रमा बिताएर फर्कने गर्छन् वा यहाँको उच्च रहस्यमय गुफा-कन्दराहरूमा कसैले नभेटिने गरी आफ्नो साधनामा तल्लीन हुन्छन् ।

महाशिवरात्रिको अवसर पारेर बीसौँ शताब्दीको मध्य दशकतिर पशुपतिक्षेत्रमा आएका दुई जना विश्वविख्यात आधुनिक सिद्धयोगीका बारेमा यस लेखमा हामी छोटो चर्चा गर्नेछौँ:

शिवपुरीबाबा

काठमाडौं उपत्यका र यसको वरिपरि उच्च डाँडोमा भएका रहस्यमय भीर, खोँच, गुफा र बाक्लो जंगलले ढाकिएको जैविक विविधतायुक्त स्थलहरू आदिकालदेखि नै उच्चस्तरका आध्यात्मिक साधकहरूको उच्च आध्यात्मिक उपलब्धि प्राप्त गर्ने पवित्र साधनास्थल हो र सिद्धिप्राप्त महायोगी, तपस्वीहरूको पनि आफ्नो शेष जीवन बिताउने र एकान्तमा विचरण गर्ने आकर्षणको आध्यात्मिक ऊर्जाक्षेत्रसमेत हो ।

म गुफाभित्र पसेँ । त्यहाँको जमिन ओसिलो थियो । मैले आफ्नो कम्बल बिच्छ्याएँ । बिच्छ्याएको कम्बलमाथि आराम गर्न म ढल्केँ र आँखा चिम्लिएँ । केही क्षणपछि मलाई लाग्यो- मेरो शरीरलाई चारैतिरबाट बिरालोको बच्चाले घेरेका छन् । मैले आँखा खोलेर हेरेँ । मलाई चारैतिरबाट घेरेर मेरो शरीरलाई आफ्नो पञ्जाले छामछाम, छुमछुम गर्ने ती त बिरालोको होइन, बाघका डमरुहरू पो रहेछन् ।

स्वामी श्री गोविन्दानन्द भारती आफ्नो अन्तिम ३५ वर्षे जीवनकालको पहिलो आठ वर्ष शिवपुरी डाँडामा र बाँकी शेष पशुपतिनाथ मन्दिरनजिकको ध्रुवस्थली जंगलमा साधनारत हुनुभयो । शिवपुरी डाँडामा साधनारत हुनुभएकाले नै बेनामीजस्तो स्वामी श्री गोविन्दानन्द भारती नेपालमा आएपछि ‘शिवपुरीबाबा’को नामले विश्वमा प्रसिद्ध हुनुभयो ।

सन् १८७५ देखि १९१५ सम्म ४० वर्ष लामो अवधिमा अधिकांश पैदल नै उहाँले विश्व भ्रमण गर्नुभएको थियो । भारतबाट सुरु भएको उहाँको विश्व तीर्थयात्रा अफगानिस्तान, इरान, ..., बेलायत, अमेरिका, मेक्सिको, कोलम्बिया, पेरु हुँदै अस्ट्रेलिया, न्यूजिल्याण्ड भएर जापान पुग्नुभयो । त्यहाँबाट चीन र तिब्बत भएर हिमालय छिचोल्दै विश्व तीर्थयात्राको अन्तिम थलो नेपाल पहिलो पटक आफ्नो एक शताब्दी लामो उमेर कटाउँदै आइपुग्नुभयो ।

प्राचीनकालदेखि महर्षि, तपस्वी, तान्त्रिक, सिद्धयोगीहरूले साधना गरी आध्यात्मिक ऊर्जाले ओतप्रोत भएको काठमाडौं उपत्यकामा आफ्नो बाँकी जीवन साधना गरेर बिताउने उहाँले निधो गर्नुभयो । तर, यो प्रथम पटकमै नेपाल स्थायी रूपले बस्नु उहाँका लागि सम्भव थिएन । सन्न्यास जीवन पूर्ण गर्ने तीर्थयात्राको अन्तिम चरण पूरा गर्न उहाँ नेपालबाट बनारस हुँदै करिब ८० वर्षपछि केरला राज्यमा भएको आफ्नो जन्मथलो पुग्नुभयो । त्यो अन्तिम कर्तव्य पूरा गरेपछि अब आफ्नो बाँकी साधनाका लागि शेष ३५ वर्षे जीवन बिताउन नेपाल फर्किनुभयो ।

काठमाडौं उपत्यका प्रवेश गर्न उहाँले महाशिवरात्रि पर्वको शुभ अवसरलाई उपयोग गर्नुभयो । तर तत्कालीन राजनीतिक परिस्थितिमा शिवरात्रिमा पशुपतिनाथको दर्शन गर्न आएका साधु-सन्न्यासीलगायत आमतिर्थालुहरूलाई पनि राणा सरकारले शिवरात्रिको समाप्तिपछि एक सप्ताहभन्दा बढी उपत्यकामा बस्न दिँदैनथ्यो । जोगी, साधु-सन्न्यासीहरूलाई भने दक्षिणा दिएर उपत्यकाबाट फर्काउने गर्थे । साधु-सन्न्यासीहरूलाई दक्षिणा दिने त्यो एउटा विशेष अवसर हुन्थ्यो, जसमा तत्कालीन प्रमुख शासकहरू नै उपस्थित हुन्थे ।

स्वामी श्री गोविन्दानन्द भारती पनि अन्य सन्न्यासीसँगै फर्किने लाइनमा उभिनुभएको थियो । त्यसै अवसरमा नेपालमा भएका एक मात्र विदेशी मुलुक बेलायतका तत्कालीन राजदूत विल्किन्सनको आँखा साधुहरूको भीडमा उभिनुभएका उहाँमाथि पर्‍यो । राजदूत महोदयले २५ वर्षअघि आफू स्कुले विद्यार्थी हुँदा म्यान टापुमा भएको आफ्नै घरमा केही दिन पाहुना बसेका स्वामी गोविन्दलाई उनको उही सोझो ढाड, भेदनकारी आँखा, बाक्लो कपाल र दाह्रीले गर्दा चिने ।

स्वामी गोविन्दानन्द भारती सन् १८९६ देखि १९०१ सम्म करिब चार वर्ष बेलायतकी महारानी भिक्टोरियाको निमन्त्रणामा त्यहाँ बसेका थिए । सोही अवधिमा उनी म्यान टापुमा केही समय विल्किन्सन परिवारको पाहुना भएका थिए । त्यही परिवारको युवक छोरा २५ वर्षपछि नेपालको राजदूत भएर आएका थिए ।

स्वामी र राजदूतबीच कुराकानी भएपछि स्वामीले आफ्नो शेष जीवन यसै पवित्रक्षेत्रको कुनै एकान्तस्थलमा साधना गरी बिताउने इच्छा जाहेर गर्नुभयो । प्रभावशाली राजदूतको मद्दतबाट उहाँले उपत्यकामा बस्ने अनुमति पाउनुभयो र साधनाका लागि शिवपुरी डाँडो रोज्नुभयो ।

सन्न्यास दीक्षा लिँदा पहिलो पटक र अब दोस्रो पटक उहाँको पहिचान फेरियो । स्वामी गोविन्दानन्द भारतीबाट अब शिवपुरीबाबाको नामले उहाँ विख्यात हुनुभयो । आध्यात्मिक जीवनी साहित्यका विश्वविख्यात लेखक जोन गोडल्फिन बेनेटले उहाँको अलौकिक जीवन र शिक्षाबारे LONG PILGRIMAGE (The Life and Teaching of Shivapuri Baba) लेखेपछि उहाँको पहिचान विश्वव्यापी भयो । (विस्तृत विवरण छुट्टै लेखमा चर्चा गरिनेछ ।)

स्वामी राम

नेपाल र नेपालीप्रति अगाध माया भएका गढवालका स्वामी ‘राम’ हिमाली सिद्ध-ऋषि परम्पराका एक उच्च कोटिका उच्च शिक्षित सन्तयोगी थिए । उनी योग विद्याको प्रचार-प्रसारका लागि जापान हुँदै अमेरिका पुगे र सन् १९७१ मा उनले अमेरिकाको पेन्सेलवेनिया राज्यमा ‘हिमालयन इन्स्टिच्युट’ स्थापना गरे । यस अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाले प्राचीन ऋषि-महर्षिहरूको आध्यात्मिक ज्ञान र योगलाई विश्वमा फैलाइरहेको छ ।

स्वामी ‘राम’ अध्यात्म विद्या र आधुनिक विज्ञानबीचमा सेतु निर्माण गर्ने मनिषीहरूमा अग्रणी नाम हो । यिनको मुख्य देन भनेको ‘प्राचीन योग र अध्यात्म विद्यालाई आधुनिक विज्ञानसँग समन्वय गराउनु हो’ । उनले पच्चीसभन्दा बढी ग्रन्थको रचना गरेका छन् र उनको अटोवायोग्राफी ‘लिभिङ विथ द हिमालयन मास्टर्स’ रहस्यले भरिएको एउटा अनुपम विश्वचर्चित आध्यात्मिक कृति हो । उनका पुस्तकहरूको अनुवाद विश्वका अनेक भाषाहरूमा भएका छन् ।

उनी एक महान् समाजसेवी पनि थिए । उनले नेपाल (बनेपा) मा Himalayan Institute Hospital Trust (HIHT) मेडिकल कलेज स्थापना गर्न खोजेका थिए । तर, तत्कालीन पञ्चायती शासकहरूको कुचक्रमा परेर त्यो यहाँ स्थापना गर्न नसकेपछि यो संस्था उनले देहरादुननजिक स्थापना गरे, जुन स्थानको नाम नै अहिले उनको नामबाट रामनगर भएको छ । अहिले उक्त संस्था HIHT University भइसकेको छ, जुन आज भारतको मात्र होइन, विश्वकै उच्चत्तम चिकित्साशात्र अध्ययन संस्थानमध्ये एउटा हो ।

नेपालमा मनोचिकित्सा पद्धतिको जग बसाल्ने अग्रणी डा. विश्वबन्धु शर्मा आफ्नो पेसागत सङ्घर्षमय आत्मकथा मान्छेको मनमा स्वामी रामले स्थापना गर्न खोजेको यो संस्था नेपालमा स्थापना हुन नसकेको दुःखद प्रसङ्ग कोट्याउँदै प्रत्यक्षदर्शीको नाताले आफ्नो अनुभव लेख्छन्:

स्वामी राम अमेरिकामा चर्चित आध्यात्मिक गुरु रहेछन् । उनले नेपालमा करौडौँ लगानी गरेर हिमालयन इन्स्टिच्युट अफ योग एण्ड हासलस्टिक हेल्थ नामको ठूलो संस्था खोल्ने योजना बनाएका रहेछन् । स्वामी राम इण्डियन मूलका अमेरिकामा बसेका व्यक्ति थिए । उनले आवश्यक विधि पुर्‍याएर संस्था दर्ता पनि गरिसकेका थिए ।

...बनेपानिकट भैँसेपाटीपारिपट्टिको सानो थुम्कोवरिपरिको जमिन स्वामी रामको आश्रमका लागि उपलब्ध गराइयो । आश्रम निकै भव्य थियो । त्यहाँ आयोजना गरिएको समारोहमा अस्पतालको उद्घाटन पनि गरिएको थियो । आयुर्वेद र एलोपेथिक दुवैलाई मिलाएर मेडिकल कलेज खोल्ने योजना सुनाइयो । सूर्यबहादुर थापा प्रधानमन्त्री थिए । स्वामी रामले त्यहाँ विशाल प्राकृतिक चिकित्सा तथा आयुर्वेदिक अस्पताल खोल्ने तयारी गरिरहेका थिए ।

त्यहाँ जडीबुटी प्रशोधन गर्ने कारखाना, योगसम्बन्धी प्रशिक्षण, अध्ययन अनुसन्धानका लागि विशाल केन्द्र बनाउने योजना थियो । योग तथा आयुर्वेदसम्बन्धी तालिम केन्द्र बनाउने, आयुर्वेदमा योग र आधुनिक चिकित्सापद्धति मिसाएर उपचार गराउने योजना रहेको थियो । ठूलो लगानीमा संस्थाहरू खोल्ने तयारी गरिरहेका थिए ।

कूटनीति र कुचक्रको शक्तिशाली दबाबले गर्दा स्वामी रामले रातारात नेपाल छोडेर गएको तितो अनुभव पोख्तै उनी अगाडि लेख्छन्, ‘यस मानिसले केही महत्त्वपूर्ण कार्यहरू गर्न लागेको थियो । देशको राजनीतिक शक्तिसँग पनि बलियो पकड भएकाले यसले निकै ठूलो हलचल नै ल्याउन लागेको सन्देश गइरहेको थियो । रामले अमेरिकाबाट ठूलो रकम ल्याएर लगानी गर्ने भन्ने सन्देश बाहिर गएपछि संस्थालाई नै यहाँबाट इण्डिया लाने षड्यन्त्र सुरु भयो । फेरि ठूलो शक्ति लागेर रातारात उनलाई यहाँबाट पलायन गराइयो । यो वि.सं.२०४१ सालतिरको कुरा हो ।’

अनेक गम्भीर मनगढन्ते आरोपहरूको कुचक्र फैलाएर अन्त्यमा यो संस्थालाई नेपालमा स्थापना गर्न दिएनन् । रातारात स्वामीरामलाई यहाँबाट भारत जान बाध्य पारिएको सम्बन्धमा उनी लेख्छन्:

अघिल्लो दिन रामको आश्रममा भव्य कार्यक्रमको आयोजना गरिएको थियो । सो कार्यक्रममा मुलुकका शक्तिशाली व्यक्तिहरूको उपस्थिति थियो । तर पनि यसविरुद्ध यति ठूलो शक्ति लाग्यो कि नेपालबाट उनलाई देशनिकाला गरे । यसको मतलब त्यसबेलाको दरबार तथा नेपालले धान्नै नसक्ने शक्ति उनको विरुद्ध लागेको स्पष्ट हुन्छ । नेपालमै यस्ता ठूला शक्ति सक्रिय भएर बसेका रहेछन् ।

यहाँबाट रातारात देशनिकाला गरेपछि उनलाई भारतमा त रातो कार्पेट ओछ्याएर स्वागत गरियो । उनले हरिद्वारमा गएर फेरि त्यही नामको हिमालयन इन्स्टिच्युट अफ योग एण्ड हस्पिटल हेल्थ संस्था खोले । त्यो विशाल इन्स्टिच्युट अहिले सञ्चालन भइरहेको छ । त्यो कुनै व्यापारिक किसिमको नभई साँच्चिकै आध्यात्मिक किसिमको छ । अहिले विश्वमा नै यसलाई ठूलो र प्रतिष्ठित संस्था मानिएको छ । नेपालमा यस्तो संस्था खोल्न लाग्यो भनेर वास्तवमा षड्यन्त्रपूर्वक त्यो संस्था भारतमा लगिएको थियो ।

स्वामी राम आफ्नो साधनाकालमा विभिन्न परम्पराका सिद्ध गुरुहरूको खोजीमा नेपालको रहस्यमय उच्च हिमकन्दरा र गुफाहरूमा आएका थिए । यसै सन्दर्भमा उनले सगरमाथा आधार शिविर वरपरको रहस्यमय क्षेत्रमा समेत विचरण गरेका थिए । यीप्रसङ्गहरू उनको आत्मकथाका साथै जस्टिन ओ’ ब्राइन (स्वामी जयदेव भारती) द्वारा लिखित विश्व चर्चित र सार्वधिक बिक्री भएको रहस्यमय अटोवायोग्राफी Walking with a Himalayan Master-Swami Rama मा पनि पढन पाइन्छ ।

आफ्नो जीवनको अति कठोर साधनाकालमा शिवरात्रिको समय नाङ्गो खुट्टा पैदल नै भावरको घना जंगल छिछोल्दै सिन्धुली भएर उनी काठमाडौं आएका थिए । त्यस समयको लोमहर्षक यात्रा विवरण आफ्नो रहस्यमय आत्मकथा Living with the Himalayan Masters को In a Tiger’s Cave शीर्षकमा उनी लेख्छन्:

एक पटक म हिमालयको तराईमा विचरण गर्दै नेपाल जाँदै थिए । मलाई काठमाडौं जानु थियो । म जलाशय भएको एकान्त स्थानमा बास बस्थेँ । त्यस ताका म नाङ्गै खुट्टा हिँड्थेँ । मसँग त्यस समय एउटा कम्बल, एउटा बाघम्बर र कमण्डलु मात्र हुन्थ्यो ।

हिँड्दै जाँदा एक दिन बाटो भन्दा केही पर भएको एउटा गुफा देखेर मैले त्यहीँ बास बस्ने निश्चय गरेँ । म मूलबाटो छोडेर गुफासम्म पुगेँ । म गुफाभित्र पसेँ । त्यहाँको जमिन ओसिलो थियो । मैले आफ्नो कम्बल बिच्छ्याएँ । बिच्छ्याएको कम्बलमाथि आराम गर्न म ढल्केँ र आँखा चिम्लिएँ । केही क्षणपछि मलाई लाग्यो- मेरो शरीरलाई चारैतिरबाट बिरालोको बच्चाले घेरेका छन् । मैले आँखा खोलेर हेरेँ । मलाई चारैतिरबाट घेरेर मेरो शरीरलाई आफ्नो पञ्जाले छामछाम, छुमछुम गर्ने ती त बिरालोको होइन, बाघका डमरुहरू पो रहेछन् ।

सायद बाघका ती बच्चाहरू भोकाएका थिए र मलाई आफ्नो आमा सम्झिरहेका थिए । मेरो विचारमा तिनीहरू १२ देखि १५ दिनका थिए होलान् । मैले केही समय सुतेर नै तिनीहरूलाई दुवै हातले केही समय थपथपाएँ, सुमसुम्याएँ ।

ती बच्चालाई थपथपाउँदै म उठेर बसेँ । मैले गुफाको मुखमा तिनीहरूकी आमा बघिनीलाई उभिरहेको देखेँ । पहिले त म केही डराएँ । तर, तत्काल मेरो अन्तर्आत्माले भनेको सुनेँ- मैले यी बच्चाहरूलाई कुनै पनि प्रकारको क्षति पुर्‍याएको छैन । अतः यिनीहरूकी आमा बघिनीले पनि मलाई कुनै नोक्सान गर्ने छैनन् । यदि तिनी गुफाको मुखबाट केही पर हटिन् भने म शान्तिपूर्वक गुफाबाट निस्केर बाहिर जान्छु । मैले आफ्नो कमण्डल् र कम्बल उठाएँ । बघिनी पनि गुफाको मुख छोडेर केही पछि हटिन् र म गुफाबाट विस्तारै बाहिर निस्किएँ । म जब गुफाबाट १२-१५ फिट टाढा पुगेँ, बघिनी पनि गुफाभित्र पसिन् र आफ्ना बच्चाहरूसँग मिसिइन् ।

यो घटनाको अनुभवबाट आफूले भयबाट माथि उठने शिक्षा प्राप्त गरेको र पशु र मानवबीचमा अन्तरनिहित शाश्वत् सम्बन्धको प्रत्यक्ष जानकारी पाएको सम्बन्धमा उनी अगाडि लेख्छन्, ‘हामीले पशु र मनुष्यका बीचमा अन्तर्निहित त्यो सूक्ष्म र पवित्र सम्बन्ध सूत्रलाई खोज्नुपर्छ, जसद्वारा सम्पूर्ण सृष्टि एउटा पवित्र भावले एक-आपसमा बाँधिएको छ । विकसित मनुष्यको तुलनामा पशुजगत्‌मा प्रेमतत्त्व अधिक स्थिर र शुद्ध हुन्छ । उसको सम्बन्धमा विश्वास गर्न सकिन्छ तर मानवीय सम्बन्धमा कहीँ न कहीँ, कतै न कतै, केही भए पनि कुनै चीजको अपेक्षा लुकेकै हुन्छ ।’

शाहवंश र शिवरात्रि प्रसङ्ग

सन् १७९६ मार्च । अर्थात् त्याे वर्ष पनि फाल्गुण-कृष्णचतुर्दशी तिथिको दिन काठमाडौंको पशुपतिनाथमा महाशिवरात्रिको विशेष चहलपहल थियो । नेपालबाट मात्र होइन, भारतका टढाटाढाबाट पनि विभिन्न मत, सम्प्रदायका जोगी-सन्न्यासीका साथै आमतिर्थालु पनि पशुपतिनाथको दर्शन गर्न आएका थिए । भगवान् महादेवसँग सबैको आ-आफ्नै पीडा, चाहनाको भाकल, माग र इच्छापूर्तिको अपेक्षा थियो होला ! त्यसै तिर्थालुको भीडमा तिरहुतकी मैथिली विधवा ब्राह्मणी ‘कान्तवती’ नामकी अति सुन्दरी नवयौवना पनि आफ्नो परिवार र आफन्तजनसँग पशुपतिनाथको दर्शन गर्न आएकी थिइन् ।

भर्खरै २० वर्ष नाघेका र दुई वर्षअगाडि मात्र नेपालको सम्पूर्ण राजकीय सत्ता आफ्नो हातमा लिएका नवयुवक श्री ५ रणबहादुर शाह नेपालका सर्वशक्तिमान राजा थिए । सन् १७९४ मेमा उनले आफ्नो काका मुख्तियार बहादुर शाहको हातबाट १९ वर्षको उमेरमा शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिँदा उनका हजुरबुबा श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको पालामा पश्चिमतर्फको अधुरै रहेको एकीकरणको अभियान अहिले पूरा भएर नेपाल राज्यको भौगोलिक सिमाना पूर्वमा टिष्टादेखि पश्चिममा काँगडासम्मको विशाल भू-भागमा फैलिइसकेको थियो ।

उसो त गोरखादेखि पश्चिम र कालीगण्डकी नदीदेखि पूर्वतर्फका चौबीसे राज्यहरू यिनकी आमा संरक्षिका राजमाता राजेन्द्रलक्ष्मीको आठवर्षे प्रशासनकालमा नेपाल अधिराज्यको अधीनमा आएको थियो । राजमाताको १४ जुलाई १७८६ मा क्षय-रोगबाट देहान्त हुँदा राजा रणबहादुर शाह ११ वर्षका बालक थिए ।

कालीगण्डकीदेखि पश्चिम जुम्ला, दैलेख, दुल्लु, अछाम, बझाङ, डोटी, कुमाउँहुँदै गढवालसम्मको एकीकरण अभियान राजेन्द्रलक्ष्मीको देहान्तपछि मुख्तियारी पाएका राजकुमार बहादुर शाहले आफ्ना वीर भाइभारदारहरूको सहयोगले सम्पन्न गरेका थिए । तर, राजा रणबहादुर शाहले राज्यसत्ता आफ्नो हातमा लिएपछि बहादुर शाह मुख्तियारीबाट स्वतः बर्खास्तगीमा परे । राजाले ६ जून १७९४ मा नयाँ भारदारीसभाको गठन गरेपछि त्यसमा उनले कुनै पनि महत्त्वपूर्ण पद र जिम्मेवारी नपाएपछि उनी राज्यशक्तिबाट पूर्ण रूपले निस्तेज भए । उनको उद्दण्ड राजामाथि कुनै नियन्त्रण कायम रहेन र युवक राजा शक्तिशाली र श्वेच्छाचारी हुँदै गए ।

गणतन्त्र नेपालका पहिलो प्रधानमन्त्री भएका माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दहाल 'प्रचण्ड'को सरकार सात महिनाको अल्प अवधिमै सडकमा आउनुको एउटा कारकतत्त्व पशुपतिनाथका मूलभट्टलाई हटाउन खोज्नु पनि थियो ।

विश्वमानचित्रमा शक्तिशाली हिमाली-पहाडी नयाँ राज्यको रूपमा उदाएको नेपाल अधिराज्यका नवयुवक राजा रणबहादुर शाहको आँखा शिवरात्रिमा पशुपतिको दर्शन गर्न आएकी सुन्दरी, तेजस्विनी नवयौवना ब्राह्मणी विधवा ‘कान्तवती’मा पर्‍यो । उनीप्रति मोहित राजाले उनीसँग विवाहको प्रस्ताव गर्दा उनले मानेकी थिइनन् । तर ‘उनीबाट जन्मिएको छोरालाई नै राजगद्दीको उत्तराधिकार दिने’ सर्तमा राजाले उनीसँग बलात् विवाह-सम्बन्ध स्थापित गरेका थिए ।

उसो त राजा रणबहादुर शाहका राजराजेश्वरी जेठी महारानी र सुवर्णप्रभा माहिली रानी थिइन् । सुवर्णप्रभाको कोखबाट राजगद्दीका उत्तराधिकारी राजकुमार रणोद्योत शाह जन्मिसकेका थिए । तर कामान्ध प्रेममा आशक्त शक्तिशाली-स्वेच्छाचारी राजाले पुत्रवती माहिली रानीलाई ल्याइते घोषित गरी उनको पुत्रलाई राजगद्दीको उत्तराधिकारीबाट बाहिर राखे अनि कान्तवतीको कोखबाट जन्मेका बालक गीर्वाणयुद्ध शाहलाई वाचाबमोजिम नेपालअधिराज्यको उत्तराधिकारी घोषित गरियो ।

इतिहासका अध्येता, राजनीतिका विद्वान् विश्लेषक, खोजी पाठक सबैलाई ज्ञात भएकै कुरो हो, यो घटनाले गर्दा भर्खरै एकीकरण भई विशाल राज्यको स्वरूप लिएको नेपालको शाहवंशमा गहिरो पारिवारिक कलहको दीर्घकालीन बिउ मात्र रोपेन, अपितु यसले देशको राजनीतिमा अस्थिरता र षड्यन्त्रलाई मलजल गरेका कारणले नै देशको अखण्डतामा ठूलो क्षति व्यहोर्नुपर्‍यो र हत्या-हिंसाको अनवरत राजनीतिक शृंखला सुरु भयो ।

गीर्वाणयुद्धको जन्मपछि नै गोरखाको शाहवंशले अहिलेसम्म आफ्नो राजवशंलाई मानिआएको सोमवशी क्षत्रीय कुलबाट परिवर्तन गरेर आफ्नो राजवशंलाई उज्जैन-वंश स्वीकार गर्‍यो र बालक युवराजको नामको पछाडि ‘विक्रम’भन्ने नयाँ उपाधि जोड्यो । अब मैथिल ब्राह्मणी कान्तवतीको कोखबाट जन्मेका बालकको नाम गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाह भयो र त्यसपछि यो शाहवंशको परम्परा नै बस्यो ।

नेपालको इतिहास साक्षी छ, त्यसपछि कसरी रोगग्रस्त रानीको जिद्दी, आफ्नो बाचा, जेठी महारानीको सहमति, प्रभावशाली पण्डित-पुरोहित र भारदारहरूको उक्साहटको मनोवैज्ञानिक दबाबमा परेर २३ वर्षका नवयुवक राजा रणबहादुर शाहले डेढ वर्षका बालक युवराज गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई ८ मार्च १७७९ मा विधिवत् नै देशको महाराजाधिराज भएको घोषणा गरे अनि आफू स्वामी निर्गुणानन्द भए ।

विश्व मानचित्रमा उदाएको एउटा नयाँ राज्यले सशक्त, दूरदर्शी नेतृत्व मागिरहेको बेलामा यस किसिमको लहडी निर्णयले देश घात-प्रतिघातको अस्थिरकालमा प्रवेश गर्‍यो । त्यसैले त प्रसिद्ध इतिहासकार लुडविक स्टिलर लेख्छन्, ‘नेपाललाई एउटा शक्तिशाली र दृढ व्यक्तिको खाँचो परेको बेला उनले एउटा शिशुलाई सिंहासनमा राखिदिए । रणबहादुरका निजी क्रियाकलापहरूलाई त्यस दौरान विद्यमान नैतिक मापदण्डका आधारमा र उनीमाथि परेको दबावका आधारमा समर्थन गर्न वा निन्दा गर्न सकिन्छ तर जुन सर्वोच्च ओहदामा उनी थिए, त्यसलाई हेर्दा कुनै पनि इतिहासकारले यस्तो हल्का राय दिन मिल्दैन । उनको नाम एक यस्ता राजाका रूपमा इतिहासमा दर्ज रहनेछ, जसले निजी कारणले गैरजिम्मेवारीपूर्ण तरिकाले सत्ता परित्याग गरेका थिए र यसो गरेर उनले त्यस मुलुकलाई कमजोर तुल्याए, जसको सेवागर्ने दायित्व उनको थियो ।’

अन्त्यमा,

पशुपतिनाथ र शिवरात्रि प्रसङ्गले नेपालको वर्तमान समसामयिक राजनीतिक परिस्थितिमा पनि बेला-बेलामा तरङ्ग ल्याउने गरेकै छ । चासो राख्ने सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, भारतमा राजीव गान्धी प्रधानमन्त्री भएको बेला २०४६ सालको शिवरात्रिमा भारतका तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री पीभी नरसिंह राव पशुपतिनाथको दर्शन गर्न काठमाडौं आएका थिए । त्यस समय उनको राजा वीरेन्द्रसँग भेट हुन सकेन । जसले गर्दा उनले आफ्नो अपमान भएको महसुस गरे र उनी नेपालसँग रुष्ट भएका थिए ।

त्यससँगै राजीव गान्धीकी प्रभावशाली पत्नी सोनिया गान्धीले पशुपतिनाथको दर्शन गर्न नपाउँदाको प्रसङ्ग पनि जोडियो । यी घटनाहरू त्यसबेला नेपाल-भारत सम्बन्धमा तनाव ल्याउने कारणहरूमध्ये एउटा कारक तत्त्व बनेको थियो ।

गणतन्त्र नेपालका पहिलो प्रधानमन्त्री भएका माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दहाल 'प्रचण्ड'को सरकार सात महिनाको अल्प अवधिमै सडकमा आउनुको एउटा कारकतत्त्व पशुपतिनाथका मूलभट्टलाई हटाउन खोज्नु पनि थियो ।

प्रधानमन्त्री ओलीको लहडी निर्णयले पाँच वर्षका लागि निर्वाचित प्रतिनिधिसभा भङ्ग भयो । सर्वोच्च अदालतले उनको असंवैधानिक कुकृत्यलाई खारेज गरी त्यसको पुनर्वहाली त गर्‍यो तर देशको राजनीतिक सङ्कट झन् गहिरिँदै गएको छ ।

एकपछि अर्को गर्दै अहिले फेरि मुलुकले गम्भीर राजनीतिक सङ्कटको सामना गर्दै छ । सर्वोच्च अदालतको २३ फागुन २०७७ को फैसलाले तत्कालीन नेकपा (एमाले) र नेकपा (माओवादी केन्द्र) बीच वामएकता भएर निर्माण भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) नामको सत्ताधारी दल खारेज भएको छ ।

अब के हुन्छ ? मुलुक कसरी अगाडि बढ्छ ? दलका नेता कता-कता लाग्छन् ? सर्वोच्चको निर्णयले देशलाई निकास दिन सफल होला ? यी र यस्ता धेरै अनुत्तरित विषय अनिश्चितताको बाक्लो कुहिरोभित्र छ ।

गणतन्त्र नेपालका सतहत्तरै जिल्लाका नयाँ बाइसे-चौबीसे रजौटाहरूले फोहोरी राजनीतिक शक्तिको उन्मादमा सोझा र गरिब आमनेपाली जनतालाई एक पटक फेरि पाखा लगाएको अवस्थामा आफूलाई शक्तिशाली ठान्ने झापा-इलाम, मोरङ, रौतहट-चितवन, तनहुँ-डडेल्धुरा, गोरखा-बर्दियाका ठकुराई रजौटाहरूले देशलाई निकास दिन सक्लान् ?

प्रबुद्ध नागरिक समाजले दिनहुँ खबरदारी गरिरहेको अवस्थामा सत्ताका नायकहरूले नेपालको इतिहासलाई गम्भीरतापूर्वक अध्ययन गरी त्यसबाट शिक्षा लिएर बुझून्, अब नेपाली जनता फेरि आफ्नो भू-भाग गुमाएर अर्को सुगौली सन्धि गर्न तयार छैनन्, न त फेरि सन् १९५० मा मोहनशमशेरले आफ्नो सत्ता जोगाउन गरेको लज्जास्पद वाणिज्य सन्ध नै गर्न तयार छन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन २५, २०७७ १३:३५