नेताले बिर्सेको,जनताले सम्झेको

A+ A A-

तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले सम्पूर्ण सत्ता आफ्नो हातमा लिए । सञ्चारमाध्यममा सेनाले परेड खेल्न थाले । भर्खरै जनतामाझ गएको मोबाइल सेवा अवरुद्ध भयो । सूचना, सञ्चार र प्रविधिबाट जनतालाई अलग्याएर ज्ञानेन्द्रले आफ्नो सत्ता लम्ब्याउने कोसिस गरे । समयको पदचापलाई बुझ्नै सकेनन् । ०४६ सालको खुला वातावरणले नेपाली समाजमा बढ्दै गएको चेत एकातिर थियो भने दूरदराजबाट माओवादीले गणतन्त्रको नारालाई स्थापित गरिसकेको थियो । मानौं, राजालाई केही थाहै छैन ।

महेन्द्रकालीन समयभन्दा पनि अगाडिको परिकल्पनामा डुबेर सम्पूर्ण सत्ता हातमा लिए । एक ढंगले भन्ने हो भने त्यो बेलामा राजाले एउटा कमसल तमासा देखाएका थिए । दर्शक नभएको कमजोर सर्कस देखाएका थिए ।
राजाको यो कदमविरुद्ध तत्कालीन कांग्रेस एमालेलगायतका सात दल आन्दोलन घोषणा गरेर सडकमा थिए । तर, आन्दोलन यति धेरै टीठलाग्दो थियो कि मुख्य केन्द्र तोकिएको रत्नपार्कमा कहिले ५०–६० त कहिले ६०–७० जना जम्मा हुन्थे । गुट मिलेका नेताबीच एकआपसमा बोलचाल हुन्थ्यो । प्रहरी भ्यान आउँथ्यो । अत्यन्तै आज्ञाकारी मुडमा कोही कोही आफैं प्रहरीको भ्यानमा चढ्थे । कसैकसैलाई प्रहरीले धकेलेजस्तो गथ्र्याे । राजाको तमासा दरबारमा थियो । सात दलको तमासा रत्नपार्कमा थियो । सात दलको तमासाभित्र निरीहता र कमजोरी मात्रै थियो । आन्दोलन एउटा रुटिनजस्तो ! निश्चित समयमा निश्चित मान्छे जम्मा हुनु, चियापानी खानु, कहिलेकाहीँ बदाम पनि खानु र प्रहरीको भ्यान चढेर जानु नै आन्दोलन थियो । आन्दोलनको वरिपरि यो पंक्तिकार आफैं पनि धेरैपटक बस्यो । सात दलभित्र गणतन्त्रको कुरा गर्नेहरू अल्पमतमा थिए । नरहरि आचार्य, गुरु घिमिरे र गगन थापा सडकमा त थिए । तर, कांग्रेसभित्र गणतन्त्र थिएन । सडकमा गणतन्त्रको नारा त थियो । दरबारबाट केही झर्ला भन्ने आशामा कांग्रेस थियो भने आफैंले दाम चढाएका राजाविरुद्ध तत्कालीन एमालेलाई आन्दोलन गरेर गणतन्त्र भन्न पनि गाह्रै थियो ।

आमनागरिक पनि परिस्थितिको विपक्षमा थिए । तर, आन्दोलनमा सहभागिता जनाएका थिएनन् । आन्दोलनमा जाँदा मेरा मनमा केही प्रश्न उठ्थे । सात दलको जनतासँगको सम्बन्ध के होला ? एक दल होइन, दुई दल होइन, सात दल भनिएको छ, मान्छे छन् ४० । जनता र दलको सम्बन्ध र निकटता खोज्नुपर्ने नै थिएन । किनभने दलहरू जनताबाट कटिएको कुरा रत्नपार्कमा दिनहुँ देखिन्थ्यो । सात दललाई बडो हैरान थियो । राजाको शासनको त्यो बोलवालामा घरमै बसिरहूँ, त्यो पनि मिलेन । बाहिर निस्क्यो, जनता हुँदैनन् । तर पनि आन्दोलन गर्न नेता भने रत्नपार्क आइरहे । बिनासिपाहीको जर्नेलजस्ता देखिए नेताहरू ।

राजा अभिनन्दन गरेर हिँड्दै थिए । टेलिभिजनमा महिलाले राजाको गोडा धोएर पानी खाएको देखाइँदै थियो । राजाले छाड्नुपर्ने गति सबै छाडिसके । तर, रत्नपार्कबाट आन्दोलन भोटाहिटी पनि पुग्दैन । मलाई ताजुब लागेको कुरा के हो भने जनताको असन्तुष्टि चरम थियो । परम्परागत राजतन्त्र सिद्धिएकाले ज्ञानेन्द्रलाई प्राविधिक राजा मानेका थिए जनताले । तर पनि फेरि आन्दोलनमा भने जनता आएका थिएनन् । सात दलको जनताप्रतिको अविश्वासको ठूलो पर्खाल थियो । ०४७ सालमा आएको संविधान र बहुदलीय प्रजातन्त्रलाई कांग्रेस र एमाले मिलेर चिरहरण गरिसकेको प्रमाण थियो त्यो । अर्थात् २०४७ मा आएको संविधान राजाले बलले बलात्कार गरेका थिए । तत्कालीन सत्ताधारी दलले सत्तालाई आफ्नो हितमा प्रयोग गरेर बलात्कार गरेको थियो, जनताको नजरमा । त्यसैले सुरुमा आन्दोलनका दिन निराशाजनक थिए ।

यही निराशाबीच केही राजनीतिक घटनाक्रम घटे । माओवादी र सात दलबीचको संवाद सुरु भयो । सडकबाट देवेन्द्रराज पाण्डेको अघोषित नेतृत्वमा नागरिक आन्दोलन आयो । राजाले रत्नपार्कमा लगाएको निषेधाज्ञा तोड्न नागरिक देवेन्द्रराज पाण्डेसहित रत्नपार्क पुगे । रत्नपार्क हाम्रो हो भन्ने नारा छातीमा टाँसेर एक हुल मानिस भोटाहिटी पसे । त्यसपछि आन्दोलनले अलिकति अर्काे रूप लियो । नागरिक आन्दोलनले आकार लिँदै गयो । नागरिक अगुवा थुनिने र छोडिने क्रम जारी रह्यो । नागरिक आन्दोलनको कार्यक्रममा कांग्रेस र एमालेका युवा नेता पनि देखिने गरी सामेल हुन थाले । छोटै समयमा बानेश्वरमा गिरिजा र माधव नेपाललाई श्रोता बनाएर एक कार्यक्रम आयोजना भयो । जनताको भव्य उपस्थिति भयो ।

त्यतिबेला देवेन्द्रराज पाण्डे भन्ने गर्थे– सात दललाई जनताले अविश्वास गरेका छन् । तर, हाम्रो आन्दोलनले दललाई नै सत्ता हस्तान्तरण गर्ने हो । यो नागरिकको स्वतःस्फूर्त आन्दोलन हो । दलहरूले नै हो, राज्य सञ्चालन गर्ने । यो उनको निकै उदार र नागरिक तहबाट आएको सोचाइ हो । नागरिक आन्दोलनले उचाइ लिँदै गयो । नागरिक आन्दोलन काठमाडौंमा मात्रै सीमित रहेन । जिल्लामा नागरिक अभियानकै रूपमा फैलियो । मलाई अहिले पनि नेपालको नागरिक समाजले राजनीतिक प्रक्रियामा कहीँ योगदान गरेको छ भने त्यो नागरिक आन्दोलनमार्फत् नै हो । आन्दोलन चिसिएको बेला दलहरूलाई अविश्वास गरेको बेला नागरिक आन्दोलनले एउटा आड र भरोसा दियो । नागरिकले आन्दोलनमा स्वतःस्फूर्त समाहित हुन रुचि राखे ।

नागरिक आन्दोलनका दौरानमा कहिलेकाहीँ देवेन्द्रराज पाण्डे भारत जान्थे, कहिले बिरामी भएँ भनेर जान्थे, कहिले बूढो मान्छे वनारस धर्म गर्न जान लागेको भन्थे । तर, हामी बुझिहाल्थ्यौं, सात दल र माओवादीको सहजीकरणका लागि भारत जाँदै छन् भन्ने । उनको भनाइ पनि हाँसोठट्टा जोडेर हुन्थ्यो । खुलमखुला भन्दैनथे तर कुरा बुझिन्थ्यो । गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई राजाले हरियो बत्ती नबाल्ने पक्का भएपछि गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रचण्डको पोल्टोमा गए । र, भयो बाह्र बुँदे सहमति । सडकमा नागरिक आन्दोलन र बाह्रबुँदे सहमतिको जगमा आन्दोलन लेख्न र बोल्न नसक्ने गरी उठ्यो ।

रुविन गन्धर्वको गीत सुन्न हजारौं मान्छे आए । एउटा कुनामा वकिलहरू आइरहेका हुन्थे भने अर्काे कुनाबाट इन्जिनियर । एक ठाउँबाट सर्वसाधारणको ठूलो भेल आउँथ्यो भने अर्काे ठाउँबाट प्राध्यापकको भेल । हुम्लामा जुलुस निस्किँदा ताप्लेजुङमा मसाल बलिरहेको हुन्थ्यो । मनाङमा राजतन्त्रविरुद्ध नारा लाग्दा कीर्तिपुरमा पुलिसलाई प्रवेश निषेध गरिएको हुन्थ्यो । कीर्तिपुरमा निषेध हुँदा पाटन गणराज्य घोषणा गरी भ्याउँथ्यो । त्यतिबेला को दलित, को बाहुन ? को जनजाति, मधेसी, के महिला, के पुरुष, के धनी, के गरिब ? सबै आन्दोलनमा सहभागी भएर नेपाली राष्ट्रिय संकल्प र भावना अभिव्यक्त भएको थियो । नेपाली नेपालीबीचका विभेद सडकबाटै मेटिएका थिए । एउटै जुलुसमा हिँड्नु, एउटै नारा लगाउनु, एउटै लक्ष्य र उद्देश्यका लागि हिँड्नु साँच्चै नै राष्ट्रिय भावले ओतप्रोत थियो त्यो आन्दोलन । कुन क्षेत्रको सहभागिता रहेन होला ? कुन वर्गको सहभागिता रहेन होला ? जनताकै इच्छा, जनताकै रहर, जनता आफंै आफैद्वारा परिचालित । कोही आदेश गर्ने र कोही आदेश मान्ने रेखा मेटिएको त्यो आन्दोलन ।

राष्ट्रिय भाव, राष्ट्रिय धुन, राष्ट्रिय संकल्प सबै तह र तप्काका नागरिकले निकालेको धुन । त्यत्रो निराशाबाट सात दल र माओवादीको सहमतिले आशाको मुस्लो फालेको आन्दोलन नेपालको राजनीतिक इतिहासमा यो उच्च तहको आन्दोलन हो । जनआन्दोलनले उचाइ प्राप्त गर्दै लक्ष्य भेट्यायो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले लिएको अडान संसद्को पुनःस्थापनामा आन्दोलन ठोक्कियो । नयाँ बाटो नेपालका लागि खनियो । त्यतिबेला सबैले त्यही ठाने । आन्दोलनले नयाँ बाटो कोर्यो, नेपाली समाजले नयाँ यात्रा तय गर्यो ।

आन्दोलन सकियो त भनियो तर आन्दोलन सकिएको निकट भविष्यमै मधेसले फेरि आन्दोलन गर्यो । मधेसले जनआन्दोलनमा प्रशस्तै भाग लिएको मात्रै होइन, नेतृत्व गरेको थियो । फेरि किन मधेस आन्दोलन हुने वातावरण बन्यो ? जनजाति फेरि सडकमा आए । २०६२/०६३ को जनआन्दोलनमा भाग लिएका जनजाति बेग्लै सडकमा आउनु पर्यो । यसको अर्थ हो, २०६२/०६३ को जनआन्दोलनमा सडकमा पोखिएका भावना र राष्ट्रिय संकल्पलाई दलले टिप्नै सकेनन् । सडकमा पोखिएका भावना, आक्रोश, वेदना बिस्कुन जस्ता हुन्, जसलाई दलहरूले टिपेर सिंहदरबारमा ल्याउनुपर्ने हो तर त्यसो गर्न सकेनन् । सबैखाले उत्पीडनविरुद्ध २०६२/०६३ को म्यान्डेटलाई दलहरूले सर्लक्क आत्मसात् गरेर दलभित्र ठाउँ दिनै सकेनन् । अझै पनि केही किचलो छ, अझै पनि केही अप्ठ्यारो छ । संघीयताको साँचो कार्यान्वयनको अर्थमा दलहरूले धेरै विचार नगरे हुन्छ, २०६२/०६३ को आन्दोलनको भावना के थियो ? मर्म के थियो ? पुस्तकका ठेलीमा खोज्नु पर्दैन, २०६२/०६३ को सडकमा पोखिएको पसिनासँग सोधे हुन्छ । तिनै पसिनाले अहिलेको राजनीतिक निकास दिन सक्छन् । २०६२/०६३ को जनआन्दोलनको मुख्य लक्ष्य गणतन्त्रको माध्यमबाट नेपाली राज्यको पुनःसंरचना गरी साँचो अर्थमा संघीयता कार्यान्वयन हो । राज्यप्रणालीको बदलावसँगै जनताको जनजीवनको बदलाव हो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख १०, २०७६ ०२:१०