सधैँ हाँसीखुसी देखिने गाउँकी काकी, डाक्टर र अर्जुन मैनालीले राेजेकाे गलत बाटाे

सधैँ हाँसीखुसी देखिने गाउँकी काकी, डाक्टर र अर्जुन मैनालीले राेजेकाे गलत बाटाे

A+ A A-

दुई महिनाअघि १२ फागुनमा सामाजिक सञ्जाल एकाएक तातियो । खबर सुन्नेबित्तिकै मन त्यसै चिसो भयो । भर्खर किशोरावस्थामा प्रवेश गरेकी चितवनकी सालिन पोखरेलले बाँच्ने कुनै आधार देखिनन् रे, अनि आत्महत्या गरिछन् । धेरैलाई त्यो घटना पत्यारै लागेन, त्यसैले उनले आत्महत्या गरेकै हुन् भन्नेमा अनेक सन्देश पैदा भए । डिभोर्स गरेर नयाँ घरजम गरेका उनका बुबाआमा मिडियामा छाए । अनेक तर्क गरे, आँसु बगाए । चितवनबाट काठमाडाैं ल्याएर पोस्टमार्टम गरियो । तर, आत्महत्याबाहेक अरू तथ्य नभेटिएको प्रहरीले भन्यो । प्रहरी अनुसन्धानले पुष्टि गरेपछि पत्याउनै पर्‍यो । त्यो हृदयविदारक घटनालाई गहिरोसँग बुझ्दा विभिन्न सामाजिक परिवेशले सालिनलाई एक्लो बनाएको बुझ्न कठिन भएन । उनले भोगेको मानसिक विचलनको हामी अनुमान मात्र गर्न सक्छौँ । मातापिताको स्नेह र हेरचाहबाट टाढा रहेकी सालिन फुल्न नपाई ओइलाएर झरिन् ।

त्यो घटना बिस्तारै सामाजिक विस्मृतिमा गयो । मानिसहरूको ध्यान अर्को आत्महत्याको घटनातर्फ मोडियो । केही साताअघि धादिङ जिल्ला अस्पतालमा कार्यरत जनरल सर्जन डाक्टरले आत्महत्याको बाटो रोजे । चिकित्साकर्मी पेसागत क्षेत्र 'डाक्टरले नै आत्महत्या ?' भनेर केही दिन आश्चर्यचकित पर्‍यो । आममानिस र स्वयम् डाक्टरहरूले नै यस घटनाको विभिन्न अर्थ लगाए । ती डाक्टर पक्कै आफ्नो मानसिक समस्याबारे जानकार थिइन् । उपचार विधि पनि बुझेकै थिइन् । तर, आत्महत्याको बाटो किन रोजिन् ? यस प्रश्नको जवाफ दिन ती डाक्टर दिदी हामीसँग थिइनन् । उनले आफ्ना सबै समस्या र पिरव्यथा मात्र होइन, परिवार र राष्ट्रले गरेको लगानी भुलेर उनी सधैँका लागि बिलाएर गइन् ।

डिप्रेसनबाट ग्रसित हाम्रो गाउँकी एक काकीले पनि सालिन र सर्जन डाक्टरकै बाटो रोजिन् । उपचार र औषधि चलिरहेको थियो । उनका छोराबुहारी स्वयम्‌ डाक्टर थिए । परिवारबाट पूर्ण रूपमा साथ सहयोग थियो । बाहिरबाट हेर्दा नपुग्दो केही देखिँदैनथ्यो । देश विदेशसमेत घुमेकी थिइन् । सधैँ हँसिली थिइन् । गाउँका पर्वमेला र उत्सवमा नाँच्न मन पराउँथिन् । काकीले यस्तो गर्लिन् भनेर कसैले कल्पना पनि ‌गरेको थिएन । ‌ बाहिरी खुसी देखिएकी काकीको मन भने बेखुस रहेछ । यसले एउटा प्रश्न पनि उब्जाएको छ– अब उपचार विधिमा खोट लगाउने कि व्यक्ति विशेषको निर्णयमा ?

एक विश्वप्रसिद्ध रिसर्च हब पवमेडमा प्रकाशित अनुसन्धानात्मक रिसर्चलाई आधार मान्ने हो भने बर्सेनि १० लाख मानिसले आत्महत्या गर्छन् । करिब १८ लाखले आत्महत्याको प्रयास गरेको देखिन्छ । र, यो अनुपात बढिरहने अनुमान पनि मेडिकल अनुसन्धानकर्ताले गरेका छन् । ठ्याक्कै त्यही अनुपातमा नेपालमा पनि आत्महत्या गर्ने र आत्महत्याको कोसिस गर्नेको संख्या बर्सेनि बढिरहेको प्रहरीको तथ्यांकले पुष्टि गर्छ ।

०००

विगत केही वर्षदेखि आत्महत्याका घटना सुन्दासुन्दै आममानिसलाई सामान्य लाग्न थालिसक्यो । प्रविधि र सुविधाले धेरै कुरा सहज बनाउँदाबनाउँदै जीवन किन असहजजस्तै बन्दै गइरहेको छ ? कोही मान्छेले किन आफैँलाई मार्छ ? यो प्रश्नको खास उत्तरै छैन ।

मनोचिकित्सकलाई भेट्नसमेत अप्ठ्यारो मान्ने हाम्रो समाजलाई सबैभन्दा पहिले यो बुझाउनुपर्छ कि मानसिक समस्या पनि एक रोग हो र यसको पनि उपचार हुन्छ । राज्यले पनि मानसिक स्वास्थ्यका लागि उचित नीति निर्माण गरेर कार्यान्वयनतर्फ तत्कालै सोचिहाल्नुपर्ने देखिन्छ ।

हामीलाई समाज र सामाजिक परिपाटीलाई दोष दिएर उम्कन खोजे पनि समाजका व्यक्ति हामी नै ‌हौँ । किशोरावस्थादेखि वयष्कसम्म सबैले आत्महत्याको बाटो रोजेको देख्दा जीवनबाट चरम निराश रहेको बुझ्न सकिन्छ । तर, किन ? यस विषयका सयौँ प्रश्न हुन सक्छन्, सयौँ उत्तर हुन सक्छन् ।

केही गन्न सकिने कारणबारे छलफल गरौँ ।

तुलना र देखासिकी : एकदमै सतही देखिए पनि यो एक मानिसको विषाक्त रोग हो । आफैँले आफूलाई स्वीकार गर्न नसक्नु, आफ्नो हरेक कुरामा खोट देख्ने बानीले कहिल्यै आफूलाई सहज बनाउँदैन । सधैँ अरुसँग तुलना गरिन्छ, अरुको जीवनशैलीको दैखासिकी र नक्कलका लागि तयार भइन्छ भने ‌बिस्तारै आफू आफू रहन सकिँदैन र चरम नकारात्मकताले गाँज्दै लाग्छ । मेरो केही राम्रो छैन, यस्तो जिन्दगी बाँच्नु बेकार छ भन्ने मानसिकताको विकास हुन ‌कुनै आइतबार चाहिँदैन ।

प्रविधि र सामाजिक सञ्जालको ‌बढ्दो प्रयोग : विशेषत: किशोरावस्थाका शारीरिक, मानसिक र‌ संवेगात्मक परिवर्तनबारे उनीहरूलाई त्यति ‌जानकारी गराइँदैन । विद्यालयमा होस् या घरमा खुलेर कुराकानी गर्ने वातावरण विकास भएको छैन । सहजै तवरमा मोबाइल, कम्प्युटरजस्ता ‌साधनस्रोतमा सहजै पहुँच छ । सामाजिक सञ्जालको विकृतिको सिकार किशोरकिशोरी भइरहेका छन् । के हेर्ने, के नहेर्ने ? कुनै सीमा छैन, जसबाट उनीहरू गलत दिशातर्फ जान सक्छन् । समाधानका उपाय सोच्ने मनस्थितिको पनि विकास नहुने र सिधै गलत बाटो रोज्ने प्रवृत्ति छ ।

अचेल सञ्जालमा कुनै नयाँ मान्छे भेट्न र गफ गर्न सहज छ । सहजै नयाँनयाँ सम्बन्धहरू विकसित भइरहेको देखिन्छ । गोपनीयता खोल्ने र त्यही बार्गेनिङको माध्यम बन्ने खतरा पनि छ । त्यसमाथि वैदेशिक रोजगारीलगायतका कारणले समाज विखण्डनतर्फ भइरहेको छ । विवाहित महिला वा पुरुषले यसरी परस्त्री तथा परपुरुषसँग सम्बन्ध राख्नाले पनि भइपरी आउने समस्याको डरले गलत बाटो रोजेको देखिन्छ ।

ऋणात्मक आर्थिक अवस्था : अहिलेको समयमा पैसा सबै थोक भन्ने प्रवृत्ति माैलाउँदै गइरहेको छ । पैसालाई भगवान्‌को नक्कली रूपको नाममा व्याख्या विश्लेषण हुन थालेको छ । चरम गरिबी,‌ बेरोजगारी भए पनि आफ्नो जीवनशैली राम्रो देखाउन ऋणधन गर्ने परिपाटी ‌विकसित भएको छ । अलिअलि गर्दागर्दै तिर्नुपर्ने ‌रकम लाखौँलाख पुगिदिन्छ । त्यसको भार खप्न ‌नसकेर पनि आत्महत्याको बाटो रोजेको ‌देखिन्छ । ‌

नकारात्मक अफवाह : मानिस बाहिरबाट हेर्दा जति बलियो देखिए पनि भावनात्मक रूपमा कमजोर हुन सक्छ । उसको बच्चैदेखिको हुर्काइ, बढाइले पनि खास अर्थ राख्छ । हरेकका आ–आफ्नै आत्मसम्मान हुन्छन् । कसैले धेरै मानिसको अगाडि अपमानजनक वचन लगाउँछ भने उसले नसहन सक्छ । त्यसै पनि नेपाली मनोविज्ञानमा प्रशंसाभन्दा ज्यादा कुरा काट्ने नकारात्मक प्रवृत्ति छ । हामी राम्रो मान्छेलाई सबैको अगाडि प्रशंसा गर्न सक्दैनौँ, प्रशंसा गर्नुपरे ओठ काँप्छ । तर, कसैको नकारात्मक कुरा काटेर घन्टौँसम्म बस्छाैँ, बरु मनगढन्ते नै किन नहोस्, व्यक्तिको मनोबल यसरी गिर्छ कि उसले बाँच्नुको खास अर्थ नै देख्दैन ।

बदलिँदो सामाजिक परिपाटी : नेपाली समाजमा बिस्तारै पश्चिमा संस्कृति चाहेर नचाहेर थपिँदै गएको छ । पहिलेजस्तो संयुक्त परिवार छैन, सँगै बस्ने परिपाटी छैन । परिवारको संख्या दुई-चार जना हुँदा पनि सबै सँगै छैनन् । वैदेशिक रोजगारी, शहरी क्षेत्रमा बढ्दो बसाइँसराइले सामाजिक परिवेश बदलिएको छ । दुःखसुख साट्ने समाज छैन । स्वार्थी र एकलकाँटे समाज विकास भइरहेको छ । यसरी ‌मानिस एक्लोपनको सिकार भइरहेका छन् । परिवारमा आपसी सद्भाव कम हुँदै गइरहेको छ । फलस्वरूप समस्या पनि बढ्दै गइरहेको छ ।

निराशाका अरू पनि छन् कारण । जुन व्यक्तिको सोच, विचार, दिनानुदिन ‌पारिवारिक कलह, मनमा धेरै कुराहरू खेल्ने, आत्मसम्मान नहुनु, मानसिक समस्या, स्वतन्त्र भएर बाँच्न नपाउनु आदि प्रमुख कारणहरू हुन् ।

यी र यस्ता कारणबाट मानिसमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या ‌देखिन थाल्छ । मन बेचैन हुँदासमेत समयमा उपचारमा जाँदैनन् । मानसिक उपचार अहिले पनि लज्जाको विषय बनेको छ । मानसिक उपचारका कुरा गर्दा 'बौलाएको' भनेर संगत छाड्ने पनि छन् । व्यक्तिलाई परिवार, समाजको साथ, ढाडस र सान्त्वना चाहिने बेलामा उल्टै उसलाई बहिष्कार गरिन्छ । मानिस अप्ठेरोमा परेको थाहा हुँदाहुँदै सक्नेसम्म पनि सहयोग गरिँदैन । उसका कुरा सुनिदिनेसम्म कोही हुँदैन । यस्तोमा उसका लागि मर्नु र बाँच्नुको खास भेद महसुस हुँदैन, जसका कारण बिरामीले अप्रिय निर्णय लिन सक्छ ।

०००

हुन त आत्महत्या केही मिनेटको नकारात्मक ऊर्जाको परिणाम हो भनिन्छ । तर, कहिलेकाहीँ वर्षौंदेखि योजना बनाएर पनि भएको देखिन्छ । केही महिनाअघि अमेरिकामा चर्चित रक्तदाता एवं समाजसेवी अर्जुनप्रसाद मैनालीले दुई वर्षअघि परिवारिक व्यक्तिबाट भएको अपमानको सजाय आफैँलाई दिए । नेपाल आएर छोरीको बिहे गरेर फर्केको केही सातापछि नै उनले आत्मदाह गरेको घटनाले व्यक्तिलाई कति लामो समयसम्म एउटै कुराले पिरोल्दोरहेछ र गलत बाटो रोज्दा रहेछन् भन्ने उदाहरण बनेको छ । एक दुई ‌हप्ता वा महिना मात्र होइन, वर्षाैंदेखि आत्महत्याको योजना बनाएर बस्ने पनि हुँदा रहेछन् भन्ने त्यो घटनाले देखाउँछ ।

मानसिक उपचार अहिले पनि लज्जाको विषय बनेको छ । मानसिक उपचारका कुरा गर्दा 'बौलाएको' भनेर संगत छाड्ने पनि छन् । व्यक्तिलाई परिवार, समाजको साथ, ढाडस र सान्त्वना चाहिने बेलामा उल्टै उसलाई बहिष्कार गरिन्छ ।

विद्यमान समयमा मानिस निकै अस्थिर र महत्वाकांक्षी बन्दै गइरहेको छ । कहिलेकाहीँ त लाग्छ, मान्छे बेखुसी, असन्तोष र ‌छटपटाहटकै बीच यस संसारबाट विलीन हुन्छ । मान्छे यति किन छटपटाउँछ भन्ने प्रश्न निकै महत्त्वपूर्ण छ, एउटै उत्तर छैन । सायद दौडिरहेका हामीलाई थाहा छैन, किन दौडिरहेका भनेर । दौडिँदा-दौडिँदै यति धेरै थाक्छौँ कि एक पाइला पनि सार्न नसकेर संसारबाटै विलीन हुन पुग्छौँ ।

समाधान के त ?

माथि छलफल गरिएको विषयमा व्यक्तिगत रूपमा हरेकले नजिकबाट छलफल र विवेचना गर्नुपर्ने देखिन्छ । चाहे सम्बन्धमा जो होस्, स्वतन्त्र भएर बाँच्न दिनुपर्छ । बुद्धले भनेजस्तै जीवनमा दुःख छ, दुःखको कारण छ र समाधानको उपाय पनि छ । तसर्थ समस्याको उपाय खोजौँ ।

आफूले आफैँलाई स्वीकार गरौँ र विश्वास गरौँ । यो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ । तपाईंले यो बुझ्नुस् कि तपाईंको जति आलोचना हुन्छ, तपाईं त्यति खराब हुनु हुन्न र तपाईंको जति प्रशंसा हुन्छ, त्यति राम्रो पनि नहुन सक्नुहुन्छ । ‌

महत्त्वाकांक्षी योजनाबाट बाहिर निस्किएर ‌आफ्नो धरालतमा उभिएर हेरौँ । जीवनका रङहरू साँच्चिकै रंगिन छन् । दिनदिनैको आफ्नो कामबाट वाक्कदिक्क हुनुभएको छ भने केही समय विश्राम लिएर कतै घुम्न निस्कनुस् । खोलानाला, डाँडाकाँडा र हिमालतिरको यात्रामा निस्कनुस् । साँच्चिकै प्रकृतिले बाँच्न सिकाउँछ ।

यी र यस्ता जीवनशैली एउटा पाटो हुन्, मुख्य कुरा मन बेचैन छ भने तपाईंले अनिवार्य रूपमा मनोचिकित्सकलाई भेट्नुपर्छ । उचित सल्लाह र औषधिको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ । मनोचिकित्सकलाई भेट्नसमेत अप्ठ्यारो मान्ने हाम्रो समाजलाई सबैभन्दा पहिले यो बुझाउनुपर्छ कि मानसिक समस्या पनि एक रोग हो र यसको पनि उपचार हुन्छ । राज्यले पनि मानसिक स्वास्थ्यका लागि उचित नीति निर्माण गरेर कार्यान्वयनतर्फ तत्कालै सोचिहाल्नुपर्ने देखिन्छ ।

अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा, यदि हाम्रैवरिपरि रहेका जोकोहीको पनि जीवनमा केही अप्ठ्यारो परेको छ, यदि पहिलेभन्दा फरक बानी व्यवहार देखाइरहेका छन् भने 'कमसेकम के भएको छ ? ठीक त छ नि' भनेर सोध्नुपर्छ । कुनै मूल्यांकनबिना उनीहरूको कुरा सुन्ने वातावरण बनाइदिनुपर्छ । सक्दो आड र भरोसा दिनुपर्छ । अरु केही गर्न नसके पनि आफ्नाहरूका लागि यति त गर्न सकिन्छ नि । हाम्रो मस्तिष्कमा नकारात्मकता होइन, सकारात्मकता भरौँ । निराशा होइन, आशा र सम्भावना खोजौँ ।

अन्त्यमा, बुद्धले भनेजस्तै अप्प दिपो भव: अर्थात् आफ्नो दियो आफैँ बनौँ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख ९, २०८१ २०:०७