श्रीस्वस्थानी व्रतकथा : कति पढ्ने, कति नपढ्ने ? (भिडियाे)

A+ A A-

कुनै एउटा परम्परा वा संस्कार पूरै खराब हुँदैन । मानिसमा जस्तै त्यसमा पनि राम्रा र नराम्रा दुवै पक्ष अन्तर्निहित हुन्छन् । फरक यत्ति हो कि कुनै परम्परा वा संस्कार अनुसरण गर्दा व्यक्ति/समाजलाई बढी हित होला भने कुनैबाट कम । कुनैकुनै समाजमा पुराना भन्नेबित्तिकै सबै खराबै हुन्छन् भन्ने प्रवृत्ति पनि बढ्दै गएको पाइन्छ । पुराना भन्नेबित्तिकै सबै खराबै हुन्छन् भन्ने हुँदैन । त्यसैले तिनको निषेध जरुरी छैन । हो, त्यसका राम्रा र नराम्रा पक्षबारे स्वस्थ बहस भने आवश्यक पर्छ । यदि कुनै परम्परा र संस्कार खराब छन् भने सभ्य वा शिक्षित समाजले त्यसलाई बिस्तारै पाखा लाउँदै जान्छ । खासगरी गणतन्त्रयता नेपाली समाजमा यस्ता थुप्रै परम्परा र संस्कारमाथि बहस चलेका छन् । तिनको सान्दर्भिकता र औचित्यमाथि प्रश्न उठेका छन् । पछिल्लो समय यस्तै प्रश्न स्वस्थानी व्रतकथालाई लिएर पनि उठ्ने गरेको छ ।

यस सन्दर्भमा हामीले तीन पक्षमा ध्यान दिनु जरुरी हुन्छ । स्वस्थानी भन्नाले र व्रत बस्नाले नैतिक, मानवीय र सामाजिक जीवनमा असर पर्छ कि पर्दैन ? यसमा भने विचार पुर्‍याउनु जरुरी छ ।

पुराना कतिपय कुरा सालिकलाई जस्तै इतिहासमा सुरक्षित मात्र गरे हुन्छ भने कतिपय कुरा जीवनमा थोरबहुत अभ्यास गरिहनुपर्ने खालका हुन्छन् । तिनले हामीलाई नैतिक, मानवीय र सामाजिक बन्न सघाइरहेका हुन्छन् । भाषा, संस्कार, संस्कृति, परम्परा, मूर्ति/सालिकहरू मास्ने, तोडफोड गर्ने, भत्काउने, जलाउने र ध्वस्त पारिदिनुभन्दा चाहिने भए जीवनमा उतार्ने नचाहिने भए संग्रहालयमा सुरक्षित राख्न सक्नु नै सभ्य समाजको परिचय हो ।

आज हामी महिना दिनसम्म व्रत बसेर घरघरमा स्वस्थानी भन्ने, सुन्ने र सुनाउने अनि काठमाडौंको पूर्वी भाग साँखुस्थित सालीनदीमा माघको चीसो पानीमा चोबलिएर नुहाउनेलगायतका एउटा परम्पराबारे कुरा गर्नेछौँ । यसमा भएका लैंगिक विभेदका कुरादेखि थुप्रै असान्दर्भिक लाग्ने कुराबारे पनि खोतलखातल गर्ने प्रयास गर्नेछौँ ।

तर, मानिसहरूले वैयक्तिक रूपमा कसैलाई हानी–नोक्सानी नपुर्‍याईकन कुनै धर्म मान्छन्, व्रत बस्छन्, धार्मिक ग्रन्थ वाचन गर्छन्, फुलप्रसाद सिउरिन्छन् र खान्छन् भने त्यो स्वतन्त्रता पनि तिनलाई हुन्छ । त्यसमा हामीले वाधक बनिरहनु पनि पर्दैन । किनभने लोकतन्त्रमा वैयक्तिक स्वतन्त्रता सर्वोपरि हुन्छ ।

केलाई मान्ने ? केलाई नमान्ने ? सदियौँदेखि परम्पराजस्तै बनेका कतिपय काम, कुरा र सन्दर्भ आज असान्दर्भिक भइसक्दा पनि समाजमा विद्यमान छन् । वर्षौंको अभ्यासको रसेटोमा खारिएर मानवोचित ठहरिएका मान्यता, परम्परा र कर्तव्यहरू आज पनि समाजमा उत्तिकै महत्वका छन् र भोलि पनि तिनको सान्दर्भिकता त्यत्तिकै हुनेछ । यी कुरा पर्गेलेर अघि बढ्न सक्ने समाज नै उन्नतिको शिखरतर्फ लम्कने हो । यस अतिरिक्त झन्‌झन् कट्टर बन्दै जाँदा भने समाज थप पीडामा फस्दै जाने निश्चित छ ।

कतिपय धर्मका कुरा कतिपय संस्कार र संस्कृतिका कुरा देख्दा, सुन्दा र अनुभूत गर्दा ठीक होइन जस्तो लागे पनि ती मानवोचित् नै हुन्छन् । फरक यत्ति हो कि तिनको अध्ययन तथा प्रयोगमा कतै हामीले सतही विश्लेषण र व्यवहार त अघि सारेर व्याख्या गरिरहेका छैनौँ ? होसियार हुनैपर्छ । यसको अर्थ हाम्रा थुप्रै परम्परा, संस्कार र बानीव्यहोरामा समयानुकूल सुधारको खाँचो नभएको भने होइन । सुधार गरेर हुने भए त्यस्ता परम्परा र प्रचलनहरूलाई जीवन्त राख्न सकिन्छ । होइन चराचर जगत् र खासगरी मानव जातिका लागि हानिकारक छन् भने त्यस्ता संस्कार, संस्कृति र परम्परालाई तोडेर अघि बढ्नु आवश्यक छ ।

आज हामी नेपाली समाजमा परापूर्वकालदेखि चलिआएको यस्तै एउटा प्रचलनको विषय लिएर दर्शक श्रोतासामु उपस्थित भएका छौँ । एक महिनासम्म धार्मिक अनुष्ठानको रूपमा व्रत बसेर स्वस्थानी भन्नु धेरैले उचित ठान्छन् भने कोही यसलाई अनुचित पनि ठान्छन् । अहिले नेपाली समाजमा स्वस्थानी व्रतकथालाई लिएर पक्ष र विपक्षमा बहस र छलफलहरू भइरहेका छन् । भलै कतिपय बहस र छलफल अलि अशिष्ट, अमर्यादित र उछृङ्खल खालका हुन्छन् भने कुनै शिष्ट, सौम्य र औचित्यपूर्ण आलोचनात्मक हुने गर्छन् । हो के त ? अब स्वस्थानी भन्ने कि नभन्ने त ?

स्वस्थानी कहिलेदेखि भन्न थालियो ?

मघ पूर्णिमाका दिनदेखि फागुन पूर्णिमाका दिनसम्म हाम्रा गाउँघरमा हरेक साँझ खाना खाइवरी चुलोचम्को सकेपछि स्वस्थानी भन्ने र सुन्ने परम्परा चलिआएको छ । यो परम्परा कहिलेदेखि शुरु भयो भन्ने यकीन नभए पनि यसको इतिहास पुरानो छ । वास्तवमा यो एउटा कथा हो ।

जब कुनै पनि घरमा स्वस्थानी वाचकले स्वस्थानीको पुस्तक खोलेर यं ब्रह्मा बरुणेन्द्र रुद्रमरुत भन्न थाल्छन् त्यतिबेलासम्म भुराभुरी, बूढाबूढीलगायत सबै फूलअच्छेता लिएर नमस्कार गरेर बसिसहेहख हुन्छन् । भुराभुरीको स्वस्थानी सुन्ने भन्दा पनि प्रसादको रूपमा राखिएको ऊखुको कुड्का, सख्खर, मिश्री, फलफूलमा आँखा गएर बसेको हुन्छ भने अरु एकचित्त, एकध्यान भएर एक/दुई अध्याय कथा सुन्ने गर्छन् ।

कथा यसरी अघि बढ्छ

कुमारजी आज्ञा गर्नुहुन्छ, हे अगस्त्य मुनि । ७ वर्षकी गोमा ब्राह्मणीको ७० वर्षका शिव भट्ट ब्राह्मणसँग बिहे भयो । शिव भट्ट ब्राह्मण कस्ता थिए भने दाँत फुक्लेका, मुखबाट र्याल र नाकबाट सिँगान झारेका हेर्दै फोहोरी थिए...। हो, यहीँनेर ७ वर्षकी बालिका र ७० वर्षका वृद्धबीच बिहे गरिदिने कुरा अमानवीय लाग्छ । यस्तो कुरामा विरोध गरिनुलाई अन्यथा मान्न सकिन्न । यसैगरी कथामा प्रसाद दिने बेला आफ्नो छोरालाई दिनू, छोरा नभए मीत छोरालाई दिनू, मीत छोरा पनि नभए खोलामा लगेर बगाइ दिनू भनिएको छ । यहाँ छोरा र छोरीबीच लैंगिक विभेद गरिएको प्रस्ट हुन्छ । अरु पनि कतिपय अपत्यारिला कुराहरू आउँछन् । आखिर यो उबेलाको कथा न हो । राम्रा कुरा भए ग्रहण गरिदिए भइहाल्यो, नराम्रा कुरा त्यागिदिए भइहाल्यो । त्यसमा पनि कुनै समुदाय वा व्यक्ति विशेषले कसैलाई पनि स्वस्थानीको व्रत बस्न र कथा सुन्न वाध्य पारिएको कुनै घटना आजसम्म सुन्नमा आएको छैन । यसले कसैलाई हानिनोक्सानी पुर्‍याएको छैन । यो कुनै समुदायको नितान्त घरभित्रको निजी कथा भन्ने प्रचलनका रूपमा रहेको छ । स्वस्थानी भन्ने र सुन्नेहरूको नितान्त निजी विषयका रूपमा रहेको छ । यो तिनीहरूको वैयक्तिक अधिकार हो । तिनले उपभोग गर्न पाउँछन्, गरिरहून् भनेर छाडिदिने हो भने टण्टै साफ !

तैपनि स्वस्थानी व्रत बस्ने र महिना दिन पुगेपछि किताब बन्द गर्ने अर्थात् स्वस्थानी साङ्गे गर्ने प्रचनल चलिनै रहेको छ । शालीनदीमा माधवनारायणको स्नान गर्नेहरूको घुइँचो घट्नुका सट्टा बढेकै देखिन्छ । यस्तो किन भएको होला ?

पूर्वीय समाज त्यसमा पनि भारतवर्षअन्तर्गत यस हिमवत् खण्डमा शिव महात्म्य बढी नै चल्दैआएको देखिन्छ । यस भूखण्डलाई शिवको बासस्थान मानिन्छ । कैलासपर्वत र मानसरोवर तलाउ भएको यस क्षेत्रमा शिव–पार्वती क्रीडा गर्छन् भन्ने ठूलो जनविश्वास रहिआएको छ । अविवाहित केटीहरूले स्वस्थानी व्रत बसेर शिवजीको पूजाआराधना गर्नाले आफूले चाहेजस्तो वर पाउँछन् भन्ने कथानकले समाजलाई अलि भविष्यमुखी बनाउन खोजेको हो कि भन्ने भान पनि हुन्छ । विशेष गरी कथाहरू ठ्याक्कै व्यवहारमा उतार्न सकिने त हुँदैनन्, मानिसले त्यसबाट पाउने भनेको नैतिक शिक्षा नै हो ।

त्यसैले स्वस्थानी व्रत कथाबारे भिडियो बनाउनुको हाम्रो उद्देश्य कसैको धार्मिक आस्थामाथि ठेस पुर्‍याउनु पनि होइन र यो कथा भन्न र सुन्न नचाहनेहरूलाई दुत्कार्नु पनि होइन । यसलाई केवल परम्पराको रूपमा बुझेर त्यसैअनुसार सबैसँग सद्भाव, समन्वय र सहजतापूर्वक सबैखाले संस्कार र संस्कृतिहरूको जगेर्ना गर्न एकले अर्कोलाई हातेमालो गरेर अघि बढ्न सघाउ पुगोस् भन्ने मात्र हो । स्वस्थानी पढ्नै हुन्न, च्यात्नुपर्छ भन्ने पनि होइन, स्वस्थानी पढ्नैपर्छ, नपढी सुखै छैन भन्ने पनि होइन । यो विगतदेखि वर्तमानसम्म बिना द्वन्द्व जसरी कथ्य परम्परामा चल्दै आएको छ सकिन्छ भने अझ सुधार गरेर भविष्यसम्म चलिरहोस् । यही कामना गरौँ ।