'हिँडिराख्ने भएकाले नामकाे पछाडि 'वाकर' थपेर भएँ ज्ञानुवाकर' (भिडियाे)

A+ A A-

‘के हुन्थ्यो अचेल हरे ! स्वेच्छिक मरण
मिलावट अचेल जहरमा रहेछ ।’

सबैले हेपेको, बेवास्ता गरेको विधामा ५० वर्ष टिक्नु, खट्नु सामान्य होइन । निभ्नै लागेको गजलको दियोलाई जोगाएर अझै ठूलो अँध्यारो चिर्न सक्ने बनाउनु झन् सामान्य होइन ।

नेपाली गजल र ज्ञानुवाकर पौडेलको नाम एकअर्काका परिपूरकजस्तै लाग्छन् । ५ दशक निरन्तर उनले गजल लेखन र यस विधाको पुनरुत्थानमा बिताइसकेका छन् । आजपर्यन्त उनी सक्रिय छन् । नेपालमा गजल विधाको अस्तित्व जोगाउन र यसको पुनर्जागरणमा ज्ञानुवाकरको योगदान अतुलनीय छ । साहित्यकार मनु ब्राजाकी भन्छन्, ‘ज्ञानुवाकर पौडेल आधुनिक गजल यज्ञानुष्ठानका प्रखर पुरोधा, पुनर्जागरण यज्ञका यज्ञपति र संस्थापति, पुरोहित र यजमान भए । उनले नेपाली गजललाई आधुनिकता प्रदान गरे । आफूसँगै अरुलाई पनि लेख्न प्रोत्साहित गरे । सञ्चारमाध्यममा छाप्न आफैँ धाए । र, आधुनिक नेपाली गजलको विकास प्रचारप्रसारको सिङ्गो र एक्लो संस्था बने ।’

हुन पनि मोतीरामपछि गजलविधालाई आधुनिक मोड दिने श्रेय ज्ञानुवाकरलाई नै जान्छ । लेखक जगदीश घिमिरेका अनुसार, ज्ञानुवाकरका गजल आफैँ बोल्छन् । ती असाध्यै मीठा हुन्छन् । उनका कथ्यमा जीवनको यथार्थ हुन्छ ।

गजलमा गरेको योगदानकै कारण कतिपयले उनलाई ‘गजल सम्राट’ पनि भनिदिन्छन् । तर, यस्तो भनेको उनलाई पटक्कै मन पर्दैन । भन्छन्, ‘गजल सम्राट भनेको चानचुने कुरा होइन । कसैले मलाई यसो भन्छ भने मलाई उकास्न होइन, खसाल्न भन्दै छ भन्ने ठान्छु । म आफूलाई ‘गजलमाली’ भन्न रुचाउँछु । उनी गजल पुनर्जागरण अभियन्ता पनि हुन् ।

समकालीनहरू कवितामा तँछाडमछाड गरिरहेका बेला चार दशकअघि ज्ञानुवाकर गजल चुनेर एक्लिएका थिए । उनी सम्झिन्छन्, ‘कतिपय पत्रिकाले त्यो बेला गजल भन्नेबित्तिकै मुख खुम्च्याउँथे । छापिदिँदैनथे । किनकि, त्यो कविताको जमाना थियो ।’

gyanuwakar poudel-gajalkar1697455195.jpg

कविता विधालाई लत्याएर गजलको एकोहोरो जपमा लागेका उनले गजल विधालाई लोकप्रिय बनाउन खुब समय र बुद्धि खर्चिए । र, सफल पनि भए । नेपाली साहित्यमा ज्ञानुवाकर आज प्रखर गजलकार, गजल–पारखी र साहित्य मर्मज्ञका रूपमा सुपरिचित छन् । आज उनी एक्ला छैनन्, सिङ्गाे साहित्य समाज उनको साथमा छ । 'कसैले पत्याएनन्, गजल त नहुने पो रै'छ भनेर त्यो बेला म पनि कवितातिर लागेको हुन्थेँ भने कतै बिलाउँथेँ होला,' उनी भन्छन् ।

संयुक्त उपन्यास ‘अवतार विघटन’, मुक्तकसङ्ग्रह ‘निर्वासित मन’, गजलसङ्ग्रह ‘नयाँनयाँ’, ‘जिन्दगी छैन अचेल जिन्दगीजस्तो' र मुक्तकसङ्ग्रह ‘अनुदित मन’ उनका प्रकाशित कृति हुन् । ‘गरिमा’, ‘मुकुट’, ‘रचना’, ‘अभिव्यक्ति’, ‘मञ्जुषा’, ‘समष्टि’, ‘सैराभ’जस्ता साहित्यिक पत्रिका र ‘समकालीन कवि र कविता’, ‘कविवर माधव घिमिरे अभिनन्दन ग्रन्थ’ आदिमार्फत ज्ञानुवाकरले कुशल सम्पादकको परिचय पनि बनाएका छन् । गजल विधाको पुनरुत्थानमा गरेको योगदानप्रति उनले कैयौँ सम्मान पाइसकेका छन् ।

अचेल उनी अस्ट्रेलिया र नेपाल बराबरीजस्तै बस्छन् । केही वर्षयता स्वास्थ्य प्रतिकूल रहेकाले विदेशमा रहेका छोराछोरीसित आधा समय बिताउने गरेको उनी बताउँछन् । स्रष्टालाई सात प्रश्न शृङ्खलाअन्तर्गत हामीले उनै गजलमाली ज्ञानुवाकर पौडेलसँग कुराकानी गरेका छाैँ । जवाफमा उनले केही रोचक किस्साहरू पनि सुनाएका छन्ः

कतिपयले तपाईंलाई ‘गजल सम्राट' भन्छन् । तपाईंचाहिँ यस्तो भनेको मनपर्दैन भन्नुहुन्छ, किन ?

विश्वकवि रवीन्द्रनाथ टेगोरलाई जीवनको अन्तिम घडीमा पत्रकारले सोधे, ‘आफ्नो लेखनबारे तपाईंको धारणा के छ ?’ उनले जवाफ दिए, ‘म जस्तो लेख्न चाहन्थेँ, जसरी लेख्न चाहन्थेँ, जुन प्रकारले लेख्न चाहन्थेँ, मेराे त्यो इच्छा पूरा भएन । बाँचुञ्जेल म साहित्यको विद्यार्थी नै रहेँ ।’

संसारले मानेको कविले यसो भन्छन् भने ‘सम्राट’ भन्ने पदवी मेरो आत्माले स्वीकार्दैन । यो मेरो इच्छाविपरीतको पदवी हो । कताकता लाग्छ, मेरो व्यक्तित्वलाई खराब गर्न कसैले प्रायोजित रूपमा पो भनिरहेको हो कि !

मेरा हितैषीहरूले मलाई ‘गजलमाली' भन्छन्, यही मलाई ठीक लाग्छ । म अझ पनि आफूलाई गजलको गोडमेल गरिरहेको विद्यार्थी नै ठान्छु । म केचाहिँ भन्छु भने नेपाली गजल विधामा मैलेजति समय, मिहिनेत, बुद्धि खर्चिने कमै होलान् ।

तपाईंका चिनेजानेकाले ‘उहाँलाई नामको किस्सा पनि सोधिहेर्नू है’ भनेका छन्, साेधेँ, अब भनिदिनुस् खास कुरा के हो ?

हो, मेरो वास्तविक नाम ज्ञानु पौडेल हो । २०२२ सालमा म अदालतमा काम गर्थें । तीन वर्षजति त्यहाँ काम गरेर २०२५ सालमा म शाही नेपाली सेनामा प्रवेश गरेँ । गजल, कविता छाप्नुअघि आर्मीका हाकिमबाट स्वीकृति लिनुपर्ने हुन्थ्यो । त्यसैले गजल, कविता म ‘ज्ञानेश कान्तिपुरे’ नामबाट छाप्थेँ । २०३३ सालमा आर्मीको जागिर छोड्दा म ज्ञानुवाकर पौडेल भएँ ।

जागिरकै सिलसिलामा २०२७/२८ सालतिर म भारतको कोलकाता पुगेको थिएँ । नेपालीले नाम र थरकाे बीच अक्सर राख्ने भनेकाे बहादुर, प्रसाद वा कुमार हाे । भारतमा त नेपालीलाई बहादुर भन्थे । काेलकातामा एक साँझ हामी जोनी वाकर ह्विस्की पिउँदै बसिरहेका थियौँ । जोनी वाकर नामका कलाकार पनि मलाई निकै मन पर्थ्यो । त्यही साँझ ह्विस्कीको चुस्कीसँगै ख्यालठट्टामै जोनीलाई ज्ञानु बनाइयो । म हिँडिराख्ने भएकाले वाकर भइहाल्यो । त्यसपछि ज्ञानुवाकर भएँ ।

तपाईंले गजलसँगै मुक्तकसङ्ग्रह पनि लेख्नुभएकाे छ । मुक्तकमा कहिले कसरी तानिनुभयाे ?

२०२२ सालमा अदालतमा काम गर्दाको कुरा हो । नेपालको गौर जानलाई भारतहुँदै जानुपर्थ्यो । जिल्ला अदालतको कामले रेलवे स्टेसनमा ब्रज किशोर नारायणले लेखेको मुक्तक सङ्ग्रह फेला पारेँ । यस्तो प्रभाव पर्‍याे, त्यसपछि म पनि मुक्तक लेख्छु भनेर तातेँ । त्यो मुक्तक मैले अहिलेसम्म भुलेको छैनः

'उनको याद करने कि आदत नहीं
हमे भुल्ने कि इजाजत नहीं
ये आदत उनको, उन्हीं को मुबारक
हमें उन से कोही सिकायत नहीं ।'

चार हरफमा सिंगो कहानी अभिव्यक्त भएकाे छ । गजलभन्दा शक्तिशाली हुन्छ मुक्तक । सानो भनेर यसलाई मान्छेले अचार ठान्छन् । त्यसो होइन । हात्तीभन्दा मुसा कति सानो हुन्छ ? तर मुसा हात्तीको सुँडभित्र पस्यो भने हात्ती मर्छ । इजरायल भन्ने सानो देशले १८ वटा मुस्लिम मुलुकलाई काबुमा राखेको छ । सियोभन्दा कैँची धेरै ठूलो हुन्छ तर दर्जीकोमा गएर हेर्नुस्, कैँचीले काटेको कपडा सिलाउन सियो नै चाहिन्छ । खसी मार हान्नलाई खुकुरी चाहिएला तर खानलाई चम्चा चाहिन्छ । मुक्तकलाई यसरी बुझ्नुपर्छ । तर, भाषा, अनुभूति र शब्दलाई खेलाउन सक्ने खुबी, तागत चाहिन्छ ।

गजल र मुक्तकमा के फरक छ ?

तपाईंले लाउने हाफपाइन्ट र पाइन्टमा के फरक छ ? गजल एउटा सिंगो अनुभूतिको आकाश हो । बाँसुरीमा छवटा प्वाल हुन्छन् । हरेक प्वालबाट अलगअलग धुन निस्कन्छ । तिनै फरक-फरक धुनबाट मिश्रित संगीत पैदा हुन्छ । त्यसरी नै ५, ६, ७ शेरको एउटा गजल अलग-अलग अनुभूतिको कोलाज हो । मुक्तकको अर्कै विशेषता छ । यसकाे पहिलो, दोस्रो, चौथो अनुप्रासयुक्त र तेस्रो अनुप्रासमुक्त हुने प्रचलित परम्परा छ । एउटै अनुभूतिलाई मुक्तकमा अटाइन्छ । गजलमा यस्तो हुँदैन । गजलमा एक शेरमा राजनीतिक, अर्कोमा शृङ्गारिक, अर्कोमा व्यंग्यात्मक विषय हुन सक्छ ।

मुक्तकको सन्दर्भमा, अभिव्यक्त गर्न खोजेका अनुभूति, बाढीको वेग रोक्न जसरी बाँध कसिन्छ नि, त्यसरी नै मुक्तकमा पनि तेस्रो लाइनबाहेक जुन अनिवार्यता हुन्छ, भावनाको आवेगलाई रोक्न त्यो व्यवस्था गरिएको हो ।

मोतिराम भट्टले 'पिकदूत' भन्ने काव्य लेखेका छन् । कालिदासले 'मेघदूत' लेखेका छन् । दुवै कृतिको विषय एउटै हो । यसलाई उजागर गर्न किताबै लेख्नुपर्‍याे । यही विषयलाई भारतका सुनिलबाबु मिश्रले दुइटा किताबमा अटाएका कुरा चार हरफमा भन्दिनुभा'छ ।

गजल लेखनकाे सन्दर्भमा नेपालमा म मनु ब्राजाकीलाई मान्छु । अरु पनि छन्, सबैको नाम लिइनँ । भारतमा गालिब, दुस्यान्त कुमार, डा. वसिर भद्रा, प्रविन शाकिर, कपिल सिपाहीलगायत मलाई असाध्यै मन पर्छन् । अहिले नयाँ पुस्ताका नेपाली गजलकार पनि अब्बलअब्बल छन् ।

तपाईंले गजल लेख्न थालेको समय वा त्योभन्दा अघिदेखि नै आयातित विधा भनेर धेरैले गजललाई गन्दैनथे । गजललाई साहित्य नमान्ने जमात पनि ठूलो थियो । त्यो बेला तपाईंले यस्तो चुनौतीपूर्ण विधामा हात हाल्नुभयो, कति अप्ठेरा थिए सुरुवाती दिन ?

अप्ठेराे पक्कै थियाे तर असम्भव लाग्नेखालकाे थिएन । मैले २०२९ सालदेखि अनुवादमा हात हालेँ । २०३० सालदेखि मौलिक लेखन थालेकाे हुँ । सुरुका दिनमा म छोटाछोटा कविता लेख्थेँ । कवि गोस्टीहरूमा मैले विरलै अवसर पाउँथेँ । नयाँ भएकाले अग्रज कविहरूको माझमा आफैँ आतंकित हुन्थेँ म । त्यसै समयमा मधुपर्कमा भैरव अर्याल सम्पादक थिए । मैले कविता पठाएँ । तर, उनले यस्तो पनि कविता हुन्छ भन्दै च्यातेर फालिदिए ।

म निकै दुःखी भएँ । तर लेखन नै छोड्छु भन्ने सोचचाहिँ आएन । बरु मलाई के लाग्यो भने, पहिला आफू अभ्यासले खारिनुपर्छ । सँगै नयाँ काम, नयाँ बाटो, नयाँ शैली र नयाँ परम्परा तय गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । २०३५ असारमा मेरो पहिलो गजल ‘अभिव्यक्ति’ भन्ने पत्रिकामा छापियो । त्यो बेला ‘रुपरेखा’ पत्रिकामा छापिनु भनेको प्रमाणपत्रसरह हुन्थ्यो । रुपरेखामा सोही वर्ष तीनवटा गजल छापिए । मधुपर्कमा पठाउन आँट आएको थिएन । एक वर्षपछि नयाँ सम्पादक आए र उनैले मलाई एकैपल्ट ४/५ वटा गजल छोडेर जानुस्, हरेक अङ्कमा छाप्दिन्छु भने । मेरा लागि यो कुनै ठूलो पुरस्कारभन्दा कम थिएन । मेरो गजल पाठकले पनि मन पराए, सहयात्री साथीहरूले पनि कसरी लेख्ने, कस्तो लेख्ने भनेर जिज्ञासा राख्न थाले ।

मेरो अध्ययन पनि पर्याप्त थिएन, त्यसैले आलोचना, विरोध पनि भयो । विरोधलाई मैले चुनौती ठानेँ र थप अध्ययनमा जुटेँ । अपमान, आलोचना भयो भनेर हार मानेको हुन्थेँ भने उतैकतै छोडिन्थेँ होला । कविता चमकधमकको युग थियो । गजल नहुने रहेछ भनेर कवितातिरै लागेको हुन्थेँ भने ठूलो भिडभित्र हराउँथेँ होला । धिपधिपाउँदो गजलको दियोलाई जोगाउनतिर लागेँ, र त अहिले फरक पहिचान बन्यो ।

समय नै त्यस्तै थियो, सत्ता नै त्यस्तै थियो । प्रगतिशील कविहरू कविताकै कारण थुनिन्थे, अप्ठेरोमा पर्थे । गजलकारका रूपमा तपाईंसँग यस्तो कुनै अनुभव छ ?

राणाकालदेखि नै प्रगतिशील र विद्रोही सिर्जनामाथि निकै कडाइ गरिन्थ्यो । पञ्चायतमा पनि त्यस्तै कडा थियो । त्यसैले शृङ्गारिक गजल लेख्नु त्यसबेलाको बाध्यता थियो । यसबाहेक देशभक्ति, हिमाल, अध्यात्मलगायत विषयमा लेखिन्थ्यो । गजलमा मात्रै होइन, हरेक खालका सिर्जनामा सत्तालाई असर पर्ने किसिमको केही लेख्न दिइँदैनथ्यो ।

पञ्चायतकालमा गजल लेखेकै कारण मैले अञ्चलाधीश कार्यालयमा बयान दिनुपरेको थियो । मधुपर्कमा छापिएको गजल मूर्ति हराएको विषयमा थियो । बासु पासा भन्ने सहायक अञ्चलाधीशले मेरो बयान लिनुभयो । उहाँले सोध्नुभएको थियो, ‘तपाईंले कसलाई संकेत गर्नुभएको ?’ मैले आफ्नो धारणा प्रस्ट पारेपछि उहाँ पछि मेरो साथी नै हुनुभयो । हामी धेरै ठाउँमा घुम्न पनि गयौँ ।

तपाईंहरूको पुस्ताले जस्तै अहिलेको पुस्ताले गजललाई कत्तिकाे गोडमेल गरिरहेको छ ? सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ?

मैले गजल लेख्दैगर्दा मनु ब्राजाकी, ध्रुव मधुकर्मी, तीर्थ श्रेष्ठ, दिव्य गिरीलगायत थिए । उनीहरूले अचेल गजल लेख्न छोडे । केहीपछि ललिजन रावल, बुँद राना, रवि प्राञ्जल, जैलेन्द्र जीवन, यिनीहरूले गजललाई गम्भीर रूपमा लिए । हामीबीच वैचारिक, सैद्धान्तिक मतभेद पक्कै थियो तर, अहिलेका केटाहरूमा जस्तो मनभेदचाहिँ थिएन ।

वैचारिक मतभेद भए पनि गोष्ठीहरूमा हामी सँगै सहभागी हुन्थ्यौँ । साहित्य समाजभित्र यो गुण चाहिन्छ, मतभेद भए पनि मनभेद हुन हुँदैन । अघिल्लो पुस्ताको संगठित प्रयासकै कारण आज गजल यहाँसम्म आइपुग्यो । उनीहरूले गजललाई गम्भीर रूपले लिएकाले नेपाली गजलको संरक्षण, संवर्द्धन भएको हो । नयाँ पुस्तामा पनि सशक्त लेखनी क्षमताका अनुहार प्रशस्त देख्छु । तर, उनीहरूबीच संगठित एकता नदेख्दा दुःख लाग्छ । समाजमा मतभेद नौलो कुरा होइन, मनभेद हुनुहुँदैन भन्ने मेरो मान्यता हो र यही सन्देश पनि हो ।

भिडियो: