मःम:को झोलले हात पोलेपछि जन्मिएको ‘लिफ प्लस’

पूर्वी तराईमा हुने नगदे खेती हो, सुपारी । झापाका गाउँलाई त सरकारले सुपारी सुपरजोन घोषणा गरिसकेको छ । जन्मदेखि मृत्युसम्म चाहिने सुपारीको परापूर्वकालदेखि धार्मिक महत्त्व रहँदै आएको छ ।

तर, अहिले धार्मिक तथा सत्कार प्रयोजनका लागि मात्र नभएर विदेश निर्यात हुने मुख्य वस्तुको सूचीमा समेटिएको छ सुपारी । अझ नौलो कुरा त के भने सुपारी मात्र होइन, सुपारीको पातको पनि माग बढ्दाे छ ।

बुबाबाजेले खोले पकाउँदा सुपारीको ठ्याङ प्रयोग गर्नुभएको पनि कुनै अनौठो कुरा थिएन । अनौठौ कुरा त विज्ञान र प्रविधिले पो ल्यायो । किसानहरूलाई बगानमा सुपारीको पात बटुल्न भ्याइ नभ्याइ छ । यसै खेर गएको चीजलाई कसैले म किन्छु भन्यो भने कसले भन्ला र बेच्दिनँ ?

कसले र किन किन्छ सुपारीका पात ?

‘लिफ प्लस’ ले सुपारीका ठ्याङ किन्न थालेको ५ वर्ष भयो । लिफ प्लस झापाको धुलाबारीमा छ । बाहुनडाँगी, शान्तिनगर, बुधबारेलगायतका स्थानहरूबाट पात संकलन गरेर लिफ प्लसले धुलाबारी गोदाममा भण्डारण गर्ने गरेको छ । लिफ प्लसले सुपारीको पातबाट निस्कने ठ्याङको प्रयोग गरेर विभिन्न किसिमका प्लेट, बटुका, काँटा र चम्चा बनाउँदै आइरहेको छ ।

स्वाभिमान आचार्य, विधान पोख्रेल, कोवित बानियाँ, हरि दाहाल र मन्दिप वशिष्ठ लिफ प्लसको सञ्चालक हुन् । मेकानिकल इन्जिनियर स्वाभिमान आचार्य दाङका हुन् भने इलेक्ट्रिकल एण्ड इलेक्ट्रोनिक्स इन्जिनियर विधान पोखरेल काठमाडौंका हुन् । हेटौँडा घर भएका कोबित बानियाँ इलेक्ट्रोनिक्स एण्ड कम्युनिकेसन इञ्जिनियर हुन् । यी तीन इन्जिनियरिङ फिल्डबाट आएका भए पनि झापाका हरि दाहाल एग्रो फार्मर हुन् ।

त्यस्तै, चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट मन्दिप वशिष्ठको घर इलाम हो । सुरुवाती दिनमा चार जना भएर लिफ प्लस सञ्चालन गरेको भए पनि अहिले यसमा पाँचै जनाको ठूलो भूमिका रहेको स्वाभिमान बताउँछन् । मन्दिप यस फिल्डमा आबद्ध भएको २ वर्ष भयो ।

कसरी बनाइन्छ सुपारीको ठ्याङबाट प्लेट ?

खसेका पातको ठ्याङलाई घरमै जम्मा गरेर राख्छन् किसानले । सय ढेड सय जति भएपछि संकलन गर्ने मान्छे बोलाउँछन् । बगान सानो हुने किसानकोमा उनीहरूले बोलाएपछि जाने गरेको स्वाभिमानले बताए । पात संकलन केन्द्रमा ल्याएपछि पातलाई ‘सेड हाउस’ मा सुकाइन्छ । जसले ढुसी लाग्नबाट जोगाउने गर्छ ।

यसरी ठूलो संख्यामा पात संकलन भइसकेपछि पातलाई झापाको धुलाबारीस्थित कारखाना ल्याइने स्वाभिमान बताउँछन् । सुपारीको ठ्याङ आधा घण्टाजसो पानीमा भिजाइन्छ । त्यसपछि सफा पानीले ठ्याङलाई राम्रोसँग पखालेर २ घण्टाजति पानी ओभाउन दिइन्छ । उक्त पात प्लेट बनाउने मेसिनमा राखिन्छ । जसले २ सय ५० डिग्री सेन्टिग्रेड तापक्रममा बेस्सरी थिचेर पातलाई प्लेट आकार दिन्छ ।

त्यो तापक्रमले पातमा भएका किटाणु पनि मर्ने स्वाभिमान सुनाउँछन् । ठ्याङमा कुनै प्रकारका पनि केमिकलको प्रयोग गर्नु नपर्ने स्वाभिमान बताउँछन् । अहिले ५ प्रकारका प्लेट उत्पादन गरिरहेका छन् । सबै प्लेटको नाम छ– तिलिचो, एभरेस्ट, राइनो, डाँफे र गुराँस । प्लेट बनाउँदा नष्ट भएर जाने पातबाट चम्चा बनाइने उनले जानकारी दिए । स्वाभिमानका अनुसार प्लेटलाई गुणस्तरका आधारमा ‘गोल्ड र प्रिमियम’ छुट्याइएको छ । उनका अनुसार एक प्याकेटमा २५ वटा हुन्छन् । पाँच इन्च गोलाइ भएको गुराँस गोल्ड प्लेटको १ सय २० र प्रिमियमको २ सय रुपैयाँ तोकिएको छ ।

त्यस्तै, छ इन्च गोलाइ भएको डाँफे गोल्डको १ सय ५० र प्रिमियमको २ सय ५० रुपैयाँ तोकिएको उनी सुनाउँछन् । आठ इन्च गोलाइको राइनो गोल्डको २ सय र प्रिमियमको ३ सय ७५ रुपैयाँ पर्छ भने दश इन्च तिलिचो गोल्डको ३ सय र प्रिमियमको ५ सय रुपैयाँ रुपैयाँ पर्छ । ‘कसैले प्लेटमा आफ्नै कम्पनी, होटल, रेस्टुरेण्ट आदिको नाम राख्न चाहनुभयो भने हामीले प्रिन्ट गरिदिने व्यवस्था पनि मिलाएका छौँ,’ स्वाभिमान भन्छन् ।

अहिले महिनामा २ देखि ३ लाख प्लेट उत्पादन गर्ने गरेको स्वाभिमान सुनाउँछन् । सुरुवाती दिनमा प्लेटको बजार नेपालमा मात्र थियो । त्यसबेला उत्पादन पनि कम थियो । तर, अहिले नेपालमा भन्दा बढी माग बाहिरी मुलुकमा रहेको स्वाभिमान सुनाउँछन् । जर्मनी, यूएसलगायतका मुलुकमा प्लेटको निर्यात भइरहेको छ भने जापानमा निर्यात गर्ने उनीहरूको तयारी छ । नेपालमा पनि यसको राम्रो बजार रहेको उनले सुनाए । ‘बजारमा प्लेटको माग एकदमै बढेकाले पहिलाभन्दा उत्पादन पनि बढाउँदै गइरहेका छौँ,’ स्वाभिमान भन्छन् ।

तीन भाइको गफ, आइडियामा परिणत

आफ्नो पढाइसकेर टाढिएका तिनै इन्जिनियर (स्वाभिमान, विधान, कोबित) को २०१७ सालमा गोल्डेन गेटमा भेट भयो । स्वाभिमान, कोबित र विधानले कक्षा १२ गोल्डेन गेटबाटै सकेका हुन् । पछि तीनै जनाले इञ्जिनियरिङ पढे । उनीहरू सबैले आ–आफ्नो फिल्डमा फ्रिलेसीको रूपमा काम गरिरहेकै थिए ।

उक्त भेट एलुम्नाई एसोसिएसनले गराएको स्वाभिमान सम्झन्छन् । एसोसिएसनको कार्यक्रम सकिएपछि गोल्डेन गेटअगाडिको टपरी मःम: पसलमा मःम: खाँदै थिए स्वाभिमान, विधान र कोबित । मःम: खाँदाखाँदै स्वाभिमानको हात पोल्यो मःम:को झोलले । त्यो घटनापछि उनीहरूबीच यो टपरी (पातबाट बनाइएको युज एण्ड थ्रो प्लेट वा बटुका) लाई केही गर्न सकिन्छ भन्ने प्रश्न उठ्यो ।

त्यसपछि त्यही टपरीलाई कसरी बाक्लो र खानलाई सहज किसिमको बनाउने भनेर उनीहरूले दिमाग घुमाए । र, त्यही नै एउटा आइडिया हुन गयो । उनीहरू तीनै जनाको सल्लाहबाट जन्मिएयो ‘लिफ प्लस’ । उक्त भेट नै आज उनीहरूको सफलताको बाटो हुन पुगेको छ ।

प्रदूषण कम, रोजगारीको अवसर

सुपारीको बोटबाट झरेको पातको सदुपयोग गर्न हामीले पातलाई आगो लगाउने गरेका थियौँ । यसरी आगो लगाउँदा पातको धुवाँले जलवायु नै प्रदूषित हुने गरेको थियो । तर, लिफ प्लसले प्लेट बनाउन सुरु गरेदेखि प्रदूषण कम भएको किसानहरू सुनाउँछन् । त्यसै खेर जाने चीजलाई किसानहरूले बिक्री गर्न पाउँदा उनीहरू पनि निकै उत्साहित देखिन्छन् ।

‘घरमा दिनभर त्यसै बस्नुभन्दा एक/दुई पैसा पनि कमाइने फोहोर पनि पन्छिने भएकाले किसानहरूलाई यो रोजगारीको अवसर पनि हो,’ स्वाभिमानले खुसी हुँदै सुनाए । हाल लिफ प्लसले २० जना कर्मचारीलाई रोजगारी दिइरहेको छ । कारखानामा काम गर्ने प्राय: सबै महिला कर्मचारी छन् ।

प्लास्टिकको तुलनामा कत्तिको प्रभावकारी ?

स्वाभिमान भन्छन्– स्वास्थ्यको हिसाबले हेर्ने हो भने प्लास्टिकको तुलनामा पातको प्लेट निकै नै स्वास्थ्यवर्द्धक छ । हामीले प्रयोग गर्ने गरेको प्लास्टिकमा केमिकल प्रयोग गरेको हुन्छ । प्लेटमा तातो खानेकुरा राख्दा प्लेट गन्हाउँछ ।

हामीले थाहा पाएका हुदैँनौँ तर हामीले खानेकुरासँगै केमिकल पनि खाइरहेका हुन्छौँ । जसले हामी दिनदिनै रोगी भइरहेका हुन्छौँ । होला, प्लास्टिकको तुलनामा अलि महँगो तर इन्डिाइरेक्ट्ली प्लास्टिकको प्लेटले निम्त्याएको समस्यामा पनि त हामीले खर्च गरिरहेका हुन्छौँ । प्लास्टिकको प्लेट प्रयोग गरेपछि हामी यसलाई जलाउँछौँ । जसले वातावरण नै प्रदूषित बनाइरहेको छ । तर, पातको प्लेट छ, माटोमा सड्छ ।

नष्ट भएर जाने चीजको प्रयोगले कसैका बालबच्चा पढ्न पाइरहेका छन् । रोजगारी पाइरहेका छन् । खेर गएको चीज सदुपयोगमा आइरहेको छ । किसानहरूको आयस्रोत बढिरहेको छ ।

प्रयोग भइसकेका प्लेट के गर्ने भन्ने पनि उनीहरू अनुसन्धान गरिरहेका छन् । पुनः प्रयोग गर्न नमिले पनि पुनः प्रशोधनबारे उनीहरू अध्ययन गरिरहेका छन् । प्रयोग भएका प्लेट र कारखानाबाट निस्केका पातका टुक्रा ब्रिकेट वा भुसेचुलोलगायतमा प्रयोग गर्न मिल्छ कि भनेर अध्ययन गरिरहेको स्वाभिमानले बताए ।

तीन जनाको आइडिया, पाँच जनाको मिहिनेत

झापा, मोरङ र सुनसरीजस्ता पूर्वी जिल्लामा सुपारी खेती एउटा व्यवसायकै रूपमा लगाइन्छ भन्ने कुरा तीनै इन्जिनियरलाई राम्रोसँग थाहा थियो । उनीहरूले अनुसन्धान गर्दै जाँदा एउटा बोटबाट वर्षमा ८ देखि ९ वटा पात झर्छ भन्ने कुरा थाहा पाए ।

करिब–करिब वर्षमा ३ करोडभन्दा बढी सुपारीका पात नष्ट भएर गइरहेको उनीहरूले बुझे । झापाबाट पात संकलन गर्न उनीहरूलाई जनशक्तिको अभाव थियो । यसै सिलसिलामा उनीहरू अनुसन्धान र अध्ययनका लागि झापा गए । झापामा गएर उनीहरूले विभिन्न स्थानका विभिन्न बगान चाहारे ।

त्यहाँका किसानलाई सुपारीको पात किन्ने कुरा सुनाएपछि किसानहरू पनि छक्क परे । ‘कतिले त सोधे पनि, के गर्नुहुन्छ यो पात लगेर ?,’ इन्जिनियर आचार्यले शिलापत्रसँग भने । उनीहरूले यसलाई नै व्यवसाय बनाउने निर्णय पक्का गरेर काठमाडौं फर्किए । महिनैपिच्छे झरेका पात बटुलेर आगो लगाउँदै खरानीलाई मलको रूपमा प्रयोग गर्दै आएका किसान पनि खुसी भए । किसानहरूले पात बटुलेर दिने निर्णय गरे ।

यति गरिसकेपछि व्यवसाय त सुरु हुने भयो । तर, ती तीनै इन्जिनियर झापाका थिएनन् । झापाबाट सहयोग गर्ने मान्छेको खाँचो थियो उनीहरूलाई । यसै क्रममा आचार्य एक प्रोजेक्टको सिलसिलामा झापा गएका थिए । त्यसबेला नै हो हरि दाहालसँग उनको भेट भएको ।

उनले सुपारीका बारेमा राम्रो बुझेका पनि थिए । अनि चार जनाले सुरु गरे लिफ प्लस । स्वाभिमान, विधान र कोबितले ८ लाख रुपैयाँ जुटाएर सन् २०१७ मा भारतबाट मेसिन ल्याए । सुरुवाती दिनमा कारखाना हेटौँडामा सञ्चालन थियो भने हाल झापा रहेको स्वाभिमान बताउँछन् ।

कारखानाको जिम्मा कोबितले लिएका छन् भने विधान किसानसँग भेट्ने काम गर्छन् । हरि बजार व्यवस्थापनमा खटिएका छन् भने स्वाभिमान काठमाडौं अफिस सम्हालिरहेका छन् । यता मन्दिप भने फाइनान्सियल डकुमेन्टहरूको रेखदेख गर्छन् । ३३ लाखभन्दा बढी खर्च गरेर सुरु गरेको कारखानामा अहिले ३ करोडभन्दा बढी लगानी गरिसकेको स्वाभिमान बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार १४, २०७९ ०७:०२