यस कारण खास छ पाटन दरबारकाे लिच्छवीकालीन शिलालेख

A+ A A-

पाटन दरबार केशवनारायण चोकको भित्रपट्टि, दक्षिण पश्चिम कोणमा, भुइँमा गाडिएकाे लिच्छवीकालीन शिलालेखको ऐतिहासिक महत्त्व र पहिचान बेग्लै छ । यसमा संवत् अंक ६७ दिइएको छ ।

यसैगरी, संवत् अंक ६७ नै दिइएको अर्को शिलालेख काठमाडौं लगनको यङ्गालहिटीको पनि हो । यी दुवै शिलालेखको शिरोभागमा चक्र र दुईतिर शंख अङ्कित छन् । यी दुवै अभिलेख धनवज्र वज्राचार्य, डी.आर. रेग्मी र हरिराम जोशीले छपाएका छन् ।

यसमा ध्यान जानुपर्ने विषय यो पनि छ– यसमा अंकित संवत् ६७ को अर्को समकालीन वर्षको रूपमा वज्राचार्यले विक्रम संवत् रोजे, रेग्मीले इस्वी सन् रोजे भने जोशीले अभिलेखमा जे थियो, त्यही मात्र उल्लेख गर्न चाहेको प्रस्ट छ । अतः जोशीलाई व्याख्या/विश्लेषणमा समस्या आएन । तर, वज्राचार्य र रेग्मीलाई शिलालेखको विश्लेषण गर्नमा समस्या परेको प्रस्ट देखियो ।

यी दुई शिलालेखमध्ये संवत् ६७ को पहिलो अभिलेखमा पौषशुक्ल पञ्चम्याम् तिथि दिइएको छ भने दोस्रो अभिलेखमा भाद्रपद शुक्ल द्वितीयायाम् तिथि छ । अर्थात्, पहिलो अभिलेख संवत् ६७ को पौष र दोस्रो अभिलेख संवत् ६७ भाद्रको हो भन्ने स्पष्ट छ । विक्रम संवत् रोज्नेको हकमा संवत् ६७ पौषको तद्नुसार विसं ७०० पौष हुने भयो । तर, संवत् ६७ भाद्रको विक्रम संवत् पनि ७०० नै हुने कि ७०१ हुने, त्यो बताउन समस्या देखियो । त्यस्तै, इस्वी सन् रोज्नेको हकमा संवत् ६७ पौषको इस्वी ६४३ भन्ने कि ६४४ भन्ने त्यसमै समस्या आएको देखियो ।

केशवनारायण चोक / तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

किनकि, संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् मानेका कारणले संवत् ६७ मा ६३३ जोड्दा विसं ७०० हुने देखाएको त अवश्य देखियो । तर, त्यही संवत् ६७ को भाद्रमा ६३४ जोड्ने सिद्धान्त र आधार दिन सकेको देखिएन । ताकि सुमतितन्त्रले ६३४ जोड्न पाउने मार्ग प्रशस्त गरेको विल्कुल छैन ।

संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् मान्ने तमाम इतिहासकारहरूले पनि संवत् ६७ लाई विसं बनाउन ६३३ जोडेर विसं ७०० बनाउन र इस्वी सन् बनाउन ५७६ जोडेर इस्वी सन् ६४३ बनाउन मात्र जानेको देखियो । तर, वैशाखदेखि ७०० हुँदैन र त्यस्तै गरी इस्वी पनि कार्तिक र मंसिरमा ६४३ हुने भए पनि पौषको जनवरी लागेदेखि ६४३ नै हुँदैन भन्ने अलिकति पनि महसुस गरेको पाइएन ।

जगदीशचन्द्र रेग्मीको लिच्छवी इतिहासमा संवत् ६७ को दुवै अभिलेखमा ५७६ जोडी इसं ६४३ हुने बताइएको छ । पाटन संग्रहालयको गाइड बुकमा यहाँ रहेको संवत् ६७ पौषको अभिलेखको तद्नुसार इस्वी ६४३ नै उल्लेख गरिएको छ । वास्तवमा यो सही होइन ।

पाटन दरबार केशवनारायण चोकस्थित संवत् ६७ को शिलालेख/ तस्वीर : श्यामसुन्दर राजवंशी

यसको तारिख गणना गरी परीक्षा गरी हेर्दा पहिलो अभिलेखको मिति संवत् ६७ पौषशुक्ल पञ्चम्याम्‌को तिथिगण ३०५ । इस्वी सन् ६४४ जनवरी १६ तारिख सोमबार तद्नुसार शक ५६५ र विसं ७०० पौषशुक्ल पञ्चमी हुन आउने देखियो ।

त्यस्तैगरी, दोस्रो अभिलेखको मिति संवत् ६७ भाद्रपद शुक्ल द्वितीयायाम्‌को तिथिगण १५२ । इस्वी सन् ६४४ अगस्ट १३ तारिख बृहस्पतिबार । तद्नुसार शक ५६६ र विसं ७०१ सिद्ध हुन आउने देखियो । यसको हिसाबको पूर्ण विवरण यस प्रकार छ:

तिथिमितिका तारिख गणनाहरू

संवत् ६७ पौषशुक्लपञ्चम्याम् पाटन भन्सारचोकको अभिलेख लिच्छवीकालका अभिलेख क्रसं १२३ पृष्ठ

(अभिलेखमा दिइएको मितिः संवत् ६७ (५६७) पौषशुक्ल पञ्चम्याम् (शक ५६५ को कार्तिकदेखि शक ५६६ को आश्विनसम्म रहने गर्छ)

इष्ट शक : शक ५६५ (पौषमा शक ५६५ हुने भएकाले) इष्ट इस्वी सन्: सन् ६४४ (पौषशुक्लमा इस्वी सन् फेरिसक्ने तर शक नफेरिने अवस्था भएकाले शक ५६५ मा ७९ जोड्नुपर्ने भएको) तिथिगण : पौषसम्म आउन– चै१, वै२, जे३ आ४, आ५, सा६, भा७, आ८, का९, मं१० + पौ५ = १०×३०+५=३०५ दिन (शक ५६५ आषाढमा अधिमास परेको) उपकरण दिन मेष तिथ्यन्तमा दिन ९ आएकाले ३०५-९= २९६ उपकरणअनुसार शक ५६५ को आषाढमा अधिमास पनि परेकाले तिथिगण ३०५ । लिच्छवी संवत् ५६७ (६७) पौष शुक्ल पञ्चमीको तारिख गणना गर्दा इस्वी सन् ६४४ जनवरी १६ तारिख सोमबार आयो । शक ५६५, विसं ७०० पौषशुक्ल पञ्चमी सिद्ध हुन आउँछ ।

संवत् ६७ भाद्रपदशुक्ल द्वितीयायाम् यंगालहिटीको अभिलेख क (लिच्छवीकालका अभिलेख क्रसं १२४ पृ.)

अभिलेखमा दिइएको मितिः संवत् ६७ (५६७) भाद्रपद शुक्ल द्वितीयायाम् ( शक ५६५ को कार्तिकदेखि शक ५६६ को आश्विनसम्म रहने गर्छ)

इष्ट शक: शक ५६६ (किनकि भाद्रमा शक ५६६ हुने भएकाले) इस्वी सन्: सन् ६४४ । शक ५६६ मा ७८ जोड्नुपर्ने भएको) तिथिगण: भाद्रसम्म आउन– चै१,वै२,जे३आ४,सा५, + भा २ =५ ×३०+२=१५२ दिन । उपकरण दिन मेष तिथ्यन्तमा दिन ९ आएकाले १५२ —९=१४३ उपकरणअनुसार शक ५६६ को भाद्रसम्मको तिथिगण १५२ । लिच्छवी संवत् ५६७ (६७) भाद्रशुक्ल द्वितीया को तारिख गणना गर्दा इस्वी सन् ६४४ अगस्ट १३ तारिख बृहस्पतिवार आयो । शक ५६६, विसं ७०१ भाद्रपदशुक्ल द्वितीया सिद्ध भयो ।

ऐतिहासिक पुष्टिका आधार

अंशुवर्माको शासन रहुञ्जेल आभीर गुप्तहरूले टाउको उठाउन सकेका थिएनन् । उनको मृत्युपछि राजा भएका उदयदेव अलि कमजोर भएको मौका छोपी जिष्णुगुप्तले ध्रुवदेवलाई अघिसारी विद्रोह सुरु गरे । सो विद्रोहका कारण राजा उदयदेव टिक्न कठिन भएपछि तिब्बतको शरणमा पुगे ।

यसरी उदयदेवले तिब्बतको शरण लिनुको मतलब आफ्नो गुमेको राज्य पुन: फर्काउने उद्देश्यले थियो भन्ने पनि प्रायः इतिहासकारको भनाइ छ । जेहोस्, संवत् ४४ (इसं ६२१ ) सम्म अंशुवर्मा राज्य सत्तामा थिए भने संवत् ४५ (इसं ६२२) मा उदयदेवको राज्यारोहण भइसकेको तथ्य अभिलेख प्रमाणले देखाउँछ । संवत् ४८ (इसं ६२४) मा राज्यसत्तामा ध्रुवदेव र जिष्णुगुप्त आइसकेको पनि अभिलेख प्रमाणले देखिएबाट इसं ६२२ देखि इसं ६२४ भित्रमा उदयदेव अपदस्थ भइसकेको समयक्रमले देखाउँछ ।

नेपालको शासन सत्तामा आभीर गुप्तहरूको हालीमुहाली संवत् ६५ (इसं ६४२) सम्म कायम नै रहेको पनि अभिलेख प्रमाणले नै देखाउँछ ।

पाटन दरबार केशवनारायण चोकको संवत् ६७ ( इसं ६४४ ) को अभिलेखबाट नेपालमा द्वैधशासनको चंगुलबाट सदाका लागि अन्त्य गराई उदयदेवका छोरा नरेन्द्रदेवले नेपालका जनता र तिब्बतको सहायता लिई आफ्नो बुबाले गुमाएको राज्य पुनः फर्काउन सफल भए । यसको अर्थ समयक्रमले इसं ६४२ देखि इसं ६४४ को बीचमा नरेन्द्रदेव नेपालको सत्तामा सर्वेसर्वा भइसकेको तथ्य अभिलेखबाटै प्रस्ट हुन्छ ।

राजा नरेन्द्रदेवको उदय भएपछि पहिलो अभिलेखको रूपमा संवत् ६७ को पाटन दरबारको अभिलेख देखा परेको छ । यसबारेमा इतिहासकार धनवज्र वज्राचार्यले गरेको व्याख्यामा विसं ६९८ र विसं ७०० को बीचमा क्रान्ति गरी नरेन्द्रदेवले राज्य फिर्ता लिए । विसं ७०० मा चिनियाँ राजदूत वाङ युन्चे नेपाल आउँदा गद्दीमा नरेन्द्रदेव थिए । अभिलेखको संवत् ६७ र तद्नुसार इसं ६४४ र विसं ७०० भन्नु एउटै कुरो हो ।

यहाँ संवत्‌को विषयमा चलेको मतालम्बीहरूको भनाइअनुसार एउटा पक्ष संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् मान्नेहरूले यसमा ५७६ जोडे इस्वी ६४३ हुन्छ र ६३३ जोडे विसं ७०० हुनेमा जोड दिइ आएको पाइन्छ । मानदेव संवत् मान्नेहरूसँग ५७७ जोड्ने सिद्धान्त पनि छैन र ६३४ जोड्ने सिद्धान्त पनि छैन ।

त्यस कारण नेपालको इतिहासमा इतिहास संशोधन गर्दा मानदेव संवत् भनी जुन मान्दै आइएको थियो, त्यो विल्कुल गलत सिद्ध छ । किनकि अभिलेखमा भएको संवत् ६७ पौषको भएकाले इस्वी सन्‌मा जनवरी सुरु भइसक्ने भएकाले इस्वी ६४४ हुने र संवत् ६७ भाद्रको अभिलेख विक्रम संवत्‌अनुसार विसं ७०१ हुने हुनाले ।

मानदेव संवत्‌को सिद्धान्तमा न त ५७७ जोड्ने सिद्धान्त छ र ६३४ जोड्ने सिद्धान्त नै छ । यी दुवै नभएबाट नेपालको इतिहासमा मानदेव संवत् भन्ने कुरा इतिहास अस्वीकृत विषय हो भन्ने प्रत्यक्ष प्रमाणको रूपमा संवत् ६७ का अभिलेखहरू उभिन आउँछन् ।

संवत् ६७ का अभिलेखमा भएका अन्य महत्त्वपूर्ण विषयवस्तुहरू

१. कैलासकुट भवनका बारेमा यी अभिलेखहरूमा सुन्दर वर्णन पाइन्छ । जस्तैः पाटन केशवनारायण चोकको अभिलेखमा कैलासकुट भवनाद् भुवन प्रकाशा ज्ज्योत्स्नावमृष्ट हिमवच्छिख (राग्र) दीप्तेः भनी उल्लेख भएको छ । यसको अर्थ गर्दा संसारमा प्रशिद्ध कैलासकुट भवन जूनले टल्केको हिमालको टाकुराझैँ झलमल्ल छ भन्ने हुन्छ । यसरी हिमालको टाकुरासँग प्रतिकात्मकता जोडिएबाट कैलासकुट भवन दरबार कुनै उच्च भूभागमा अवस्थित छ र हिमालजस्तै सेतो दरबार हुनुपर्ने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

यंगालहिटीको अभिलेखमा 'कैलासकूटभवनाच्छरदाप्यानशशाङ्कामलमयूखनिकरावभास्य मानहिमवदुत्तुङ्गशिखरावदातयशोमालावतंसिताशेषदिङ्मण्डलो' भनी उल्लेख आएको छ । यसको अर्थ गर्दा पनि कैलासकुट भवन शरदऋतुको पूर्णचन्द्रमाको सफा किरणले अर्थात् जूनले सुहाएको हिमालको अग्लो टाकुराजस्तै सफा कीर्तिले सारा दिशाहरू झलमल्ल छन् भन्ने हुन्छ । यसमा पनि कैलासकुट भवन हिमालको टाकुरासँग तुलना गरिएको छ । यदि यो दरबार उच्च भागमा अवस्थित नभएको भए वा सेतो रङले नपोतिएको भए यस प्रकारको वर्णन गरिने थिएन भन्न सकिन्छ ।

केशवनारायण चोकको अभिलेखको उठानमा लडाइँको मैदानमा शत्रुहरूलाई सखाप पारेको चर्चा आसागर प्रसृत शुभ्र यशो ध्वजानां राज्ञाङ्कुलाम्वर शशी भु (वि लि )च्छवीनाम् ।। वल्गद्वीरपदातिकुन्तविशि ख प्रोताश्वनागा कुले शक्त्यान्य स्पृहिणीयया रणमुखे संज्ञावशेषा द्विषः कृत्वा लोक हितोद्युम प्रभ(बया) कीत्र्या दिशो भासयन्नन्योन्या विहतान्प्रजा सुविदध द्धर्मार्थकामान्मुदा यसरी गरेको छ ।

यसको अर्थ गर्दा 'लिच्छवीहरूको कुलमा जन्मेका, जोशिएर अघि बढेका वीर पैदल सिपाहीहरूका भाला र वाणहरूले घाइते भएको हुँदा हात्ती घोडाहरू तर्सिएर छ्यान्नव्यान्न भएको लडाइँको मोर्चामा अरुका लागि लोभलाग्दो पराक्रमद्वारा शत्रुहरूलाई सखाप पारीकन दुनियाँको भलो गर्नतिर लागेका, त्यताबाट भएको कीर्ति दिशाको छेउछेउसम्म फैलिएको' भन्ने हुन्छ । ताकि नरेन्द्रदेवले आभीर गुप्तहरूलाई नेपालको शासन सत्ताबाट हटाउन ठूलो लडाइ लड्नुपरेको थियो भन्ने संकेत गरेको छ । यो कुरा धनवज्र वज्राचार्यको भनाइसँग हुबहु मिल्छ ।

भगवान् पशुपतिनाथको पाउको अनुग्रह पाएका, बप्प(बुबा)को अनुगह पाएका, गाथमा आराम रहेका , भट्टारक (गद्दीनशीन) महाराजाधिराज श्रीनरेन्द्रदेवबाट अहिलेका र पछि हुने यहाँका राजाहरूलाई सम्मानका साथ बाटो देखाएको वर्णन पनि यस अभिलेखमा छ ।

यो अभिलेखको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको उहिले यूपग्रामद्रंग कहलिएको अहिलेको ललितपुरमा त्यहाँका जनतालाई भट्ट र माप्चोक अधिकरणले ठूलो दुःख मर्का पारिरहेको बुझेर त्यहाँका जनताको उपकारको बदला उपकार गर्न भनी यी दुई अधिकार झिकिदिएको स्थिति बन्देजको सनद हो । जनताका लागि यति उपकार गरिदिनु नै ठूलो राहत भइसक्दा पनि राजा नरेन्द्रदेवलाई अझै थप उपकार के गरूँ के दिऊँ भएर पिटल्जा अधिकरण पनि झिकी दिएको घोषणा यो अभिलेखमा उल्लेख छ ।

यो कुरा इतिहासमा अद्वितीय घटना मानिन्छ । पिटल्जा अधिकरण भनेको खास के हो, अझै अनुसन्धानको विषय छ । तैपनि पाटन धातुकलाको निमित्त प्राचीनकालदेखि प्रख्यात ठाउँ भएकाले हस्तकला उत्थानका लागि राजा स्वयम्‌ले बुझेर पिटल्जा अधिकरण पनि झिकी दिएको हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

किनकि पिटल्जाको अर्थ धातुकारिगरी हुनु धेरै सम्भव छ । यो कुरा अभिलेखमा यसरी उल्लेख छ: पुनरप्येषां पीटल्जाधिकार म्प्रतिमुच्य प्रसादीकृतमेवमर्थं विदित्वैतवधिकृतैर्न कैशिचदेतद्गता पीडा कर्तव्या यस्तु कुर्यात्सोस्माभिर्न मृष्यते तथैव भूपतिभिरप्यनुमोदनीयं चिरस्थितये ।

कुमारामात्य प्रीयजीव

राजाको आज्ञा जनतासम्म पुर्‍याउने काम दूतकले गर्दथ्यो भने आवश्यकताअनुसार राजाले जिम्मा लाइदिएको काम कुमारामात्यले गर्दथे । यो कुरा अभिलेख प्रमाणहरूको अध्ययनले देखाउँछ । नरेन्द्र देवका यी अभिलेखहरूमा कुमारामात्य प्रीयजीवलाई दूतकसमेत नियुक्त गरेको पाइएकाले यिनी राजाको अति निकटस्थ रहेको व्यक्ति हुन सक्ने अनुमान र अझ तिब्बतमा रहेको बेलादेखि नै नरेन्द्रदेवको अतिविश्वासिलो व्यक्ति हुन सक्नेमा शंका गर्ने ठाउँ छैन ।

निष्कर्ष

यसरी अभिलेखमा वर्णित अन्य व्याख्यामा ऐतिहासिक तुलनालगायतका यावत विषयका सम्बन्धमा इतिहासकारहरूसित खासै मतभिन्नता देखिँदैन । तर, अभिलेखमा अंकित संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् भनेर मान्नुमा ठीक भन्ने सवालमा अन्य इतिहासकारहरूसित मतैक्य कुनै हालतमा हुन सक्दैन ।

किनकि मानदेव संवत् मान्नेहरूसित शक संवत्‌मा परिणत गर्न ४९८ जोड्ने सूत्र मात्र छ ४९९ जोड्ने सूत्र छैन । इस्वी सन्‌मा परिणत गर्न ५७६ जोड्ने सूत्र छ तर ५७७ जोड्ने सूत्र छैन । त्यस्तैगरी, विक्रम संवत्‌मा परिणत गर्न ६३३ जोड्ने सूत्र छ तर ६३४ जोड्ने सूत्र छैन ।

त्यही भएर धनवज्र वज्राचार्यले पाटनलुंझ्या चोकको अभिलेखको संवत् ६७ मा ६३३ जोड्दा विसं ७०० भएको देखाए तर संवत् ६७ को यंगालहिटीको अभिलेखमा ६३३ जोड्दा ७०० नै हुने र ७०१ हुन ६३४ जोड्ने सूत्र नपाएका कारणले यो अभिलेखको व्याख्यामा संवत्‌का बारेमा एक शब्द पनि नबोल्नुको मतलब नै यही हो भन्न सकिन्छ ।

वास्तवमा अभिलेखमा भएको संवत् ६७ लिच्छवी संवत् ५६७ को संक्षिप्त संवत् हो । लिच्छवीकालमा चलेको संवत् शक संवत् होइन र लिच्छवी संवत् शकपूर्व २ बाट सुरु भएको संवत् भएको हुनाले लिच्छवी संवत् ५६७ अर्थात् संक्षिप्त लिच्छवी संवत् ६७ भनेको शक ५६५ को कार्तिकदेखि शक ५६६ को आश्विनसम्म रहने भएकाले ।

पौषमा शक ५६५ हुने र भाद्रमा शक ५६६ हुने भएकाले पौषमा विसं ७०० हुने र भाद्रमा विसं ७०१ स्वाभाविक हुने भयो । संवत् ६७ को कार्तिक र मंसिरमा इस्वी सन् ६४३ हुन्छ भने पौषमा जनवरी सुरु भएपछि ६४३ वाट ६४४ हुनेहुँदा पौषदेखि भाद्रसम्म नै इस्वी सन् ६४४ स्वाभाविक रूपले परिवर्तन हुन्छ । अभिलेखको संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् मान्दा त्यो सहजता विल्कुल नभएको तथ्य खुलासा हुन्छ ।

संवत् ६७ लाई मानदेव संवत् मानेको खण्डमा शकमा ४९९, इस्वीमा ५७७ र विसंमा ६३४ जोड्ने अधिकार सुमतितन्त्रले दिएको छैन । शिलालेखहरूको अध्ययन गर्दा यसरी सूक्ष्म दृष्टि कोही कसैबाट भएकै छैन भन्दा कुनै अत्युक्ति नहोला ।

लेखक लिपिविज्ञ तथा पुरा तत्त्व विभाग प्रमुख पुरा तत्त्व अधिकृत हुन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ७, २०७७ ०९:०३