'बुद्धको जन्म कहाँ भयो भन्नेमा छलफल गर्नुको औचित्य छैन'

A+ A A-

पुरातत्वविद् वसन्त बिडारी विगत तीन दशकदेखि लुम्बिनीमा बसेर गौतम बुद्ध र बुद्धस्थलबारे खोज, अनुसन्धानमा क्रियाशील छन् । हाल लुम्बिनी बुद्धिस्ट विश्वविद्यालयमा अध्यापनरत बिडारी लुम्बिनीको विकास र प्रवद्र्धनमा अहोरात्र खटिरहेका छन् । बुद्ध र उनी सम्बद्ध क्षेत्रको गहिरो अध्ययन गरेका बिडारीकै कारण लुम्बिनीलाई युनेस्कोले विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरेको हो । बिडारीले लुम्बिनीबारे थुप्रै पुस्तक विभिन्न भाषामा लेखेका छन् । उनका नेपाली, अंग्रेजी, थाई र चिनियाँ भाषामा पुस्तक प्रकाशित छन् । आफ्नै भाषामा लुम्बिनी र गौतम बुद्धबारे पढ्न चाहने विदेशीको चाहना बुझेपछि सहजताका लागि सम्बन्धित देशको भाषामा पुस्तक प्रकाशन सुरु गरेको बिडारी बताउँछन् । बर्मीज, जापानी तथा श्रीलंकाको सिहला भाषामा पनि पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । ‘लुम्बिनीको मौन आह्वान’ उनको चर्चित पुस्तक हाे । प्रस्तुत छ, उनै बुद्धस्थलका खोज अनुसन्धानकर्ता बिडारीसँग शिलापत्रका लागि प्रदीप बस्नेतले गरेको कुुराकानी

-----------------------------------------------------------------------------------

लुम्बिनीको महत्व र ऐतिहासिकताबारे केही बताइदिनुहोस् न ?

लुम्बिनी आफैंमा बुहआयामिक छ । यो ऐतिहासिक र राष्ट्रले गौरव गर्न लायक छ । बुद्धले आफ्नै जीवनकालमा कतै पनि चर्चा गरेनन् र ग्रन्थहरूमा पनि लुम्बिनीबारे खासै केही भनिएको छैन । तर, जब बुद्ध कुशीनगरमा थिए र उनले आफू धेरै नबाँच्ने भन्ने बुझे । उनको महापरिनिर्वाणको समय आइसकेको थियो । त्यही बेलामा उनले अनुयायीलाई सम्झाउँदै बुद्धत्व र धर्मबारे व्याख्या गरे ।

४५ वर्षसम्म आफूले बाँडेका सन्देशमा केही सन्देश छन् कि भनेर शिष्यलाई सोधे । अनुयायीले अप्ठ्यारो मान्दै केही प्रश्न गरे । तपाईं ईश्वरीय शक्तिलाई स्वीकार गर्नुहुन्न ? ईश्वरले पृथ्वी सृष्टि गरेका हुन् भन्ने कुरामा विश्वास छैन ? जातिप्रथालाई तपाइ स्वीकार गर्नुहुन्न ? मूर्तिपूजाको विरोध गर्नुहुन्छ ? मूर्ति पूजा गरेर केही फल पाइँदैन भन्नुहुन्छ ।

कसैले केही भन्दैमा त्यसको विश्वास नगर । तिमी आफंै भोग, अनुभव गर, छोऊ, त्यसको स्वाद लेऊ अनि मात्र आफ्नो धारणा बनाउनू भन्नुहुन्छ । यदि त्यसो हो भने तपाइको महापरिनिर्वाणपछि तपाईं यो संसारमा हुुनुहुन्थ्यो भनेर हामीले कसरी भन्ने ? कसरी विश्वास गर्ने ? तपाईं र तपाईंका सन्देश पछिसम्म कसरी पुर्याउने ?

बुद्धले अनुयायीलाई भने– ठीक छ, यदि तिमीहरू यो पृथ्वीमा मेरो उपस्थिति थियो र म कुनै बेला थिएँ भन्ने महसुस गर्न चाहन्छौं भने सबैभन्दा पहिले लुम्बिनी जाऊ । त्यसपछि बोधगया जाऊ, जहाँ मैले ज्ञान प्राप्त गरें । सारनाथ जाऊ, जहाँ मैले पहिलोपटक धर्मदेशना गरें । त्यसपछि यो ठाउँ (कुशीनगर) जहाँ मैले देह त्याग गर्दै छु । यी चार ठाउँ संवेदनशील हुन् । यी ठाउँमा विश्वासभन्दा श्रद्धाका साथ जानू ।

श्रद्धा र विश्वासमा फरक छ । विश्वास जबर्जस्ती थोपर्न सकिन्छ । कसैले भनेको भरमा विश्वास गर्न सकिन्छ तर श्रद्धा स्वैच्छिक हुन्छ । त्यसरी जाँदा ध्यानमग्न भएर जाऊ । मलाई सम्झेर होइन, मेरो शिक्षालाई बुझेर जाऊ ।

बुद्धले ती ठाउँमा जाँदा फेथ, डिभोसन र माइन्डफुली गए एप्रिह्यान्सिभ नेचर अफ इमपरमानेन्स पाउने बताएका थिए ।

कपाल खौरेर भिक्षु हुनु मात्र अनित्य होइन । सांसारिक जीवनमा भएका नाशवान् चीजसँगको आत्मीयताबाट पर लैजान्छ । सांसारिक जीवनका नाशवान् चीजले तिमीहरूलाई दुःख मात्र दिन्छ । जुन चीज तिमीहरूले आफ्नो हो भनेर बोकेर हिँडिरहेका छौ । त्यो एक दिन नासिन्छ र त्यसले तिमीहरूलाई दुःख महसुस गराउँछ । त्यही दुःख भुलाउने ठाउँ भनेको लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथ र कुशीनगर हुन् । तर, सबैभन्दा पहिले लुम्बिनी जाऊ ।

बुद्धको मृत्युपछि ती ठाउँ बौद्ध धर्मावलम्बीलगायत विश्वशान्तिको उपासना गर्ने र शान्ति प्राप्त हुने केन्द्रका रूपमा स्थापित भए ।

बौद्ध धर्मभन्दा दर्शनको महत्व बढी देखिन्छ नि ?

अंग्रेजीको फिलोसपीलाई नेपालीमा दर्शन भनिन्छ । बुद्धले आफूले अनुभव गरेको र पाएको ज्ञानका आधारमा यो काम नगर, यस्तो परिणाम आउँछ भनेर व्याख्या गरेका छन् । यसकारण, उनको अनुभव र प्रयोग नै दर्शनका रूपमा देखिएको छ । बुद्धका सन्देशमा धर्मभन्दा अध्यात्मिकता पाइन्छ । अध्यात्मको कुनै धर्म हुँदैन ।

हिन्दु, इस्लाम, क्रिस्चियन धर्ममा कुनै एक पात्रको परिकल्पना गरिएको छ र उसैले यो संसारको रचना गरेको विश्वास गरिन्छ । इस्लाममा महोम्मद आफैंलाई पैगम्बर मान्छन् । अन्य धर्ममा पनि त्यस्तै अवस्था छ । तर, बुद्धले त्यसो गरेनन् । बुद्धले अदृश्य कुरामा विश्वास गरेनन् । संसार कुनै अल्लाह, जिसस या ब्रह्माले सिर्जना गरेका होइनन् भन्ने बुद्धको तर्क थियो । ईश्वरीय शक्तिभन्दा आफूसँग भएको शक्तिलाई चिन्नुपर्छ भन्ने बुद्धको शिक्षा हो ।

धर्म, अध्यात्म भन्नेबित्तिकै परम्परागत, अवैज्ञानिक र रुढी छन् भन्ने आमधारणा छ । बुद्ध दर्शन व्यावहारिक र वैज्ञानिक छ त ?

२०औं शताब्दीका वैज्ञानिकले पनि यो स्विकारे । बौद्ध धर्म या दर्शन अरूभन्दा व्यावहारिक र वैज्ञानिक भएको अझै स्विकारिन्छ । अल्बर्ट आइन्सटाइनलगायतले बौद्ध धर्मलाई दर्शनका रूपमा परिभाषित गरे । बाबु बाजे बुद्धिस्ट भए कारण उसका छोरा–नाति स्वतः बुद्धिस्ट भएका छन् । किन बौद्ध धर्मावलम्बी भएको भन्नेबारे खोजी भएन ।

तर, पश्चिमी देशमा चिकित्सक, वकिल, प्राध्यापक, इन्जिनियर, वैज्ञानिक आदि बौद्ध धर्मको अध्ययनपश्चात् अनुयायी भए । आफूले अँगाल्दै आएको धर्म र बौद्ध धर्मको तुलनात्मक अध्ययन गरेर बुद्धिस्ट बन्न आएकाहरू हामीले भेटेका छौं ।

बौद्ध धर्मप्रति मानिसको आकर्षणलाई हेर्दा यसलाई धर्म मात्र नभएर नैतिक शिक्षा पनि भन्न सकिन्छ ?

बुद्धको प्रवचनमै भनिएको छ–तिमी बुद्धिस्ट बन्नुपर्दैन, असल मान्छे बने पुग्छ । धम्मपदमा पनि मैले जे भनेको छु, त्यही मान्नुपर्दैन भनिएको छ । ठीक लाग्यो भने मात्रै त्यसलाई अपनाऊ । मैले भनेकै कारण मेरा कुरा अपनाउनुपर्दैन । पहिले आऊ, बस । म के भन्छु, सुन । त्यसलाई जीवनमा प्रयोग गरेर हेर । त्यसपछि निर्णय गर भनेर बुद्धले भनेका छन् ।

अरू धर्ममा प्रश्न गर्न पाइँदैन । अल्लाह, जिजस आदिको अस्तित्वमा प्रश्न गर्न पाइँदैन । तर, बुद्धको अस्तित्वबारे प्रश्न गर्न पाइन्छ । बाइबल, कुरान र रामायणको शिक्षा पवित्र हो, कागज त खोस्टो मात्र हो भन्ने बुद्धको मान्यता छ ।

बुद्ध लुम्बिनीबाहेक अरू क्षेत्रमा ओझेल परेको भन्दै हाल बुद्ध सर्किटको विषय उठेको छ । यसको ऐतिहासिकता बताइदिनुहोस् ।

बुद्ध सर्किट पर्यटकीय अभियानमा लागेकाले दिएको एउटा रुट हो । इस्बीपूर्व छैटाैं शताब्दीमा १६ वटा राज्यको इतिहास पाइन्छ । पूर्वतिर शक्तिशाली मगध राज्य थियो भने पश्चिमतिर कौशल राज्य । दक्षिणतिर वत्स्य भनिने कौशाम्भी राज्य थियो । अहिलेको विहार, उत्तरप्रदेश नेपालको नवलपरासी, कपिलवस्तु, रूपन्देही नै बुद्धको मुख्य केन्द्रका रूपमा थिए ।

बुद्धले ३५ वर्षको हुँदा बुद्धत्व प्राप्त गरे । ८० वर्षको उमेरमा महापरिनिर्वाण गए । यसरी करिब ४५ वर्ष उनले यही क्षेत्रमा शिक्षा दिँदै बिताए । केही अनौठा घटना घटेको धेरै ठाउँबारे ग्रन्थमा उल्लेख छ । यद्यपि, बुद्धले चामत्कारिक कर्ममा विश्वास गरेनन् । अरूलाई प्रभाव पार्न आफ्नो पराक्रम नदेखाऊ नै भन्थे ।

राजगिरमा बुद्धको देहावसान हुने समयमा महत्वकांक्षी देवदत्त (यशोधराको भाइ अर्थात् बुद्धको साला नाता पर्ने) बुद्धको उत्तराधिकारीका रूपमा नायक बन्न चाहन्थ्यो । बुद्धकालमै प्रशस्तै विहार बनिसकेका थिए । थुप्रै भिक्षु पनि भइसकेका थिए । ती सबलाई नियन्त्रण गर्न एक नायक आवश्यक पर्छ र ऊ आफूलाई त्यसमा स्थापित गर्न चाहिरहेको थियो । तर, बुद्धले ‘आफ्नो समुदायभित्र हरेक व्यक्ति आफंै नायक हो । समुदायका लागि कुनै नायकको आवश्यकता पर्दैन । कोही कसैको नायक र कोही अनुयायी हुनुपर्दैन । ’

त्यसपछि चामत्कारिक गुणयुक्त देवदत्तले बुद्धसँग छुट्टिएर अलग्गै संघ बनायो । उनले विम्बसारको छोरो अजात शुत्रलाई प्रभाव पारेर बुद्धलाई मार्ने प्रयास गर्यो । राजगिरमा बुद्ध भिक्षाटनका लागि हिँड्दै थिए । अजात शत्रु र देवदत्तले एउटा बहुला हात्तीलाई मध्यपान गराएर बुद्धको अगाडि छोडिदिए । तर, हात्तीले घरपालुवा जनावरजस्तो भएर बुद्धको खुट्टामा ढोग्यो । त्योचाहिँ करुणा थियो त्यसैले बुद्धलाई करुणामयी पनि भनिन्छ ।

त्यसैगरी, नालान्दमा सारि पुत्र जन्मिएका थिए । पछि उनको मृत्युपछि त्यहाँ स्तुपा बनाइयो । बुद्धले त्यहाँ धर्मदेशना गर्थे । वैशालीमा ध्यान बस्दा बाँदरले मह र फलफूल दिएका प्रशंग छन् । यी सब भनेको करुणाका उच्चतम रूप हुन् । म जे दिन्छु, त्यही नै तपाईंबाट फिर्ता पाउँछु भन्ने बुद्धको सन्देश छ । मैले माया, दया, प्रेम दिए तपार्इं पनि मलाई प्रेम नै दिनुहुन्छ । घृणा गरें भने घृणा नै दिनुहुन्छ भन्ने बुद्धको भनाइ थियो । भोगनगरलाई अहिले केसरिया भनिन्छ, त्यहाँ पनि बुद्धका जीवनका अनौठा घटना छन् । त्यहाँका लिच्छविले बुद्धका ठूलाठूला स्तुपा बनाए । विश्वमै सबैभन्दा अग्ला र ठूला स्तुप १९३४ को भूकम्पले ढालिदियो ।

बुद्धत्व प्राप्त गरिसकेपछि बुद्ध चारपटक नेपाल आए । तीनपटकसम्म उनी कपिलवस्तुको निग्रोधारामा बसे । कपिलवस्तुकै तिलौराकोट जहाँ उनले २९ वर्ष बिताएको क्षेत्र, निग्लिहवा, सर्गहवा (जहाँ शाक्यहरूको वध गरिएको थियो), गोटिहवा मात्रै नभएर अन्य थुप्रै ठाउँ उत्खननको पर्खाइमा छन् । नेपालमै बुद्धसँग जोडिएका क्षेत्रमा पर्यटकलाई एक सातासम्म घुमाउन सक्ने ठाउँ छन् । यी ठाउँमा रहेका इँटा एकै प्रकारका छन् । तिलौराकोटदेखि लुम्बिनीसम्मका इँटा तेस्रो शताब्दीपूर्वका हुन् । यहाँ आउने हरेक व्यक्तिले पुरातात्विक महत्व रहेका ती इँटाभित्र लुकेका कथा सुन्न चाहन्छन् । बुद्धसँग जोडिएका कथा ती इँटामा कुँदिएका छन् ।

लुम्बिनी र बुद्धबारे खोज, अनुसन्धानमा हुनुहुन्छ । तपाईंका थुप्रै पुस्तक विदेशी भाषामा पनि प्रकाशित छन् । बुद्धका सन्देशलाई कसरी प्रयोग गर्न सकिन्छ ?

मान्छे बाँच्ने आआफ्नै तौरतरिका, आदर्श र मूल्यमान्यताहरू बन्दा रहेछन् । सडक खाल्डाखुल्डी भएको बेला कहिलेकाहीँ चालक आत्तिन सक्छ । बाटो सहज हुन्छ, चालक खुसी हुन्छ । हो, त्यस्तै भयो मेरो यात्रा पनि । अनेक उतारचढावपूर्ण जीवनमा लुम्बिनी आइपुगेपछि शान्ति भेटेको हुँ । ३०–३५ वर्ष भयो, यो क्षेत्रको अध्ययन र अनुसन्धानमा खर्चेको ।

बुद्धको मुख्य शिक्षा नै अरूलाई भन्ने आग्रह गर्ने होइन । आफूले प्रयोग गर्ने हो । यसमा बहस गर्नैपर्दैन । तपार्इं यसलाई जतिसक्यो, राम्रोसँग प्रयोग गर्नुहोस् । जीवनमा लाभको मोह नगरेपछि सन्तुष्टि मिल्दो रहेछ । म आफू बुद्धिस्ट पनि होइन । बुद्धिस्ट हुन् धेरै नै चुनौतीपूर्ण छ । धर्मका कारण युद्ध भए । सैयौं मानिस मारिए । धार्मिक भएर अरूको हत्या गर्नु गलत हो । बरु असल मान्छे बन्नुपर्छ भन्ने बुद्धको सन्देश छ । तपाईं असल मान्छे बनिदिनुहोस्, बुद्धको अनुयायी बन्नुपर्दैन ।

धर्मलाई माक्र्सवादीहरु अफिम मान्छन् । पश्चिामाहरू पूर्वीय धर्म र दर्शनलाई परम्परावादी, ढोंगी र सङ्कीर्ण भन्दै आफ्नो धर्म इम्पोज गर्न खोज्छन् । यीभन्दा बौद्ध धर्म कसरी पृथक् छ ?

सबै धर्म सुरुमा दर्शनका रूपमा आए । कुनै पनि धर्ममा हत्या, हिंसा, व्यभिचार, चोरी र युद्धलाई प्रोत्साहन गरिएको छैन । पछि धर्महरू कर्मकाण्डी भए । हिन्दु धर्ममा हत्या, हिंसा र पुरातनलाई कहाँ स्वीकार गरिएको छ ? धर्मका व्याख्याताले कर्मकाण्डी र ढोंगी बनाइदिए । ईश्वर र मबीच धर्मका व्याख्याता आइदिए ।

हामीले सिक्ने भनेको गुरुबाट हो । उनीहरूको चरित्रबाट पनि सिक्छौं । बौद्ध धर्मले भनेकै यही हो । तिमी पहिले चरित्रवान् बन अनि अरूलाई सिकाऊ । बुद्धले आफ्नो जीवनमा जे भोगे, शिष्यलाई त्यही सिकाए ।

बुद्धको जन्मबारे केही अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा भ्रम छ भन्ने केहीको दाबी छ । बुद्धकालीन समयमा अहिलेका भारत र नेपाल कुनै अस्तित्वमा थिएनन् । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको बुझाइ के छ ?

लुम्बिनीबारे कुनै पनि ठाउँमा भारतीय पक्षले केही बोलेका छैनन् । कुनै पाक्षिक पत्रिकाले बीचको कुनै कोलममा लुम्बिनी इज इन इन्डिया भन्ने लेखिदियो भने नेपालको मिडियामा हंगामा हुन्छ । लुम्बिनी विश्वसम्पदामा सूचीकृत छ । यसको सदस्य राष्ट्र भारत पनि हो । विश्वसम्पदामा भारत आफैंले हस्ताक्षर गरेको छ । कुनै पत्रिकाले लेख्यो भन्दै ड्रम बजाउन आवश्यक छ र ? यसमा कुनै शंकै छैन । कपिलवस्तुमाथि बरु भारतीय पक्षले कहिलेकाहीँ प्रश्न उठाउने गरेका छन् ।

राजा शुद्धोधनको प्रशासनिक दरबार तथा गौतम बुद्धले २९ वर्ष बिताएको क्षेत्रमाथि उनीहरूको प्रश्न छ । तर, एकजना ब्रिटिस बिसेन स्मिथ (जो आफैं पुरातत्वविद् हुन्)ले शाक्यहरूको राजधानी तिलौराकोट नै हो भनेर पुष्टि नै गरेका छन् । बाबुचन्द्र मुखर्जीले चिनियाँ यात्री, बौद्धग्रन्थ आदिबाट उनले उत्खननको रिपोर्टमा तिलौराकोट नै मुख्य प्रशासनिक केन्द्र भनेर लेखे ।

यो रिपोर्टको भूमिकामा बिसेन स्मिथले बरु तिलौराकोट दुईवटा हुन सक्ने बताए । एउटा विरुढकले युद्ध गरेर ध्वस्त पारेको तिलौराकोट र त्यसपछि बचेका शाक्यले अर्को राजधानी बनाएको ठाउँ (हालको भारतमा पर्ने प्रिपहवा र गनवरिया) भन्ने आधारमा भारतीय पक्षले उक्त ठाउँ उत्खनन गरे ।

हामीले खोज्नुपर्ने चाहिँ शुद्धोधन राजाको प्रशासनिक केन्द्र कहाँ थियो ? अब कपिलवस्तु कहाँँ हो भनेर खोज्ने होइन । बुद्धले २९ वर्ष बिताएको ठाउँ कुन हो ? त्यो प्रिपहवा हो कि तिलौराकोट हो ?

यदि कुनै ठाउँ राजधानी थियो भने त्यसको सिभिक लाइफ छ कि छैन ? जनता बस्ने ठाउँ, नदी, साना बस्ती, गाउँका टेरिटोरी, प्रशासनिक सिम्बोलहरू छन् त ? यसको तुलनात्मक अध्ययन गर्नुपर्ला नि ? छैटौं शताब्दीमा भएका राजधानीका फिचर के के थिए त ?
तिलौराकोट वा प्रिपहवा मात्रै होइन । त्यतिबेला धेरै राजधानी थिए । मगधको राजगिर, लिच्छविहरूको वैशाली, मल्लहरूको कुशीनगर र कौशलहरूको राजधानी श्रावस्ती थियो । हरेक राजधानी पर्खालले घेरिएका थिए । श्रावस्तीमा इँटा र ढुंगा थिएन, माटोको पर्खाल अहिले पनि छ । मगधमा इँटा र माटो थिएन, त्यहाँ ढुंगाको पर्खाल अहिले पनि छ ।

त्यतिबेला हरेक राजधानी नदीको किनारमा हुन्थे । मानव सभ्यता नदी किनारबाट सुरु भएको हो । यी आयाम तिलौराकोटमा छन् कि प्रिपहवामा छ ? तिलराकोटको पछिल्तिर नदी अहिले पनि छ । भारतीय स्कलर, आर्कोलोजिस्टहरू यसमा सहमत छन् । यहाँ त हाम्रै पक्षबाट बदनाम गर्ने काम भयो । बुद्धको जन्म कहाँ भयो भन्ने विषयमा छलफल गर्नुको कुनै औचित्य छैन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख ६, २०७६ ००:४९