समाजको गहिरो अध्ययन गरेको साहित्यको खाँचो छ: दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’

A+ A A-

दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’ पेसाले सरकारी जागिरे हुन् । तर, साहित्यिक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै स्थापित नाम हो यो । उनी ‘इन्टरनेसनल लिटरेरी सोसाइटी बोर्ड अफ ट्रस्टिक’ हुन् । सन् २०१५ मा इन्टरनेसनल लिटरेरी सोसाइटी अमेरिकाबाट उनको ‘नमेटिएको चित्रहरू’ नामक कृतिले बेस्ट बुक अवार्ड प्राप्त गरेको थियो । उनका कृतिमाथि १५ जना विद्यार्थीले शोध पूरा गरेका छन् । उनी महालेखापरीक्षकको कार्यालयका नायब महालेखा परीक्षक हुन् । पुडासैनी मकवानपुरको हेटौंडा पुगेको बेला संवाददाता सरिता दाहालले गरेको कुराकानीको संवादित अंशः

साहित्य के हो ?
धेरैले साहित्यलाई समाजको ऐना भन्छन् । मलाई लाग्छ, साहित्य समाजको ऐना मात्रै नभएर समाज डोर्याउने कला पनि हो । समाजलाई परिवर्तन गर्ने माध्यम पनि हो साहित्य । मेरो नियात्रा पढेर प्रतिक्रिया दिने पाठकहरूलाई सम्झेर पनि म यो भनिरहेको छु कि साहित्यले समाजलाई परिवर्तन गर्न र डोर्याउने काम गर्न सक्छ । समाजमा सकारात्मक चेतना दिने काम पनि साहित्यले गर्छ त्यसैले समाजको रहस्यमय कुराहरू साहित्यले बाहिर ल्याउनुपर्छ ।

तपाईंको पहिलो कृति कुन हो ?
२०३४ सालमा फुटकर कविता ‘जनजागृति’ पत्रिकामा निस्केको थियो । कृतिचाहिँ २०४९ सालमा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले ‘आफन्तका अनुहारहरू’ भन्ने कविता प्रकाशन गरेको थियो ।

साहित्यिक लेखनको यात्रा कहाँ पुग्यो ?
साहित्यिक यात्रा जारी छ । साहित्य पढेर–लेखेर सायद थाक्दिनँ भन्ने जोस कायम छ ।

अहिलेसम्म कति कृति प्रकाशित छन् ? कुन कुन विधामा कलम चलाउनुभएको छ ?
मेरो १४ वटा कृति आए बजारमा । बढी त कविताका कृतिहरू छन् । साथसाथै पाँचवटा नियात्रा र एउटा दर्शन पनि छ । ‘धर्मको ह्याङ ओभर’ भन्ने यो दर्शन कृति अलि फरक प्रकृतिको छ । साथै मेरा केही गीत पनि रेकर्डिङ भएर बजारमा आइसकेका छन् । म हाइकू, गजल, कथा र निबन्ध पनि लेख्छु । सबैजसो विधामा कमल चलाउन चाहन्छु ।

कृतिहरू बजारमा आइरहँदा कस्तो प्रतिक्रिया पाइराख्नुभएको छ ? बजारमा कुन विधाको बढी माग छ ?
हामी लेखकहरूले पाठकको रोजाइ र उनीहरूको मागलाई सम्बोधन हुने गरी लेख्न सकेनाैं भने त्यसको कुनै अर्थ रहँदैन । यो हिसाबले पनि बजार र पाठकको रोजाइ र प्रतिक्रियालाई हामीले मनन गर्नैपर्छ । जहाँसम्म मेरो सबालको कुरा छ, मेरा १४ वटा कृतिमध्ये नियात्राबाट धेरै राम्रो राम्रो प्रतिक्रिया पाएको छु ।

मेरो नियात्रा पढेर धेरै नेपाली युवाहरूले आफ्नो गन्तव्य तय गरेको पाएको छु । मैले विदेशी भूमिमा पाउने दुःख, दर्दबारे लेखेको नियात्रा पढेपछि आफ्नो वैदेशिक रोजगारीको सपना छोडेर आफ्नै भूमिमा मिहिनेत गरेर खुसीसाथ परिवारमा रमाएकाहरूले भेटेरै मलाई धन्यवाद दिएका छन् ।

यसैगरी, वैदेशिक रोजगारमै भएकाहरूले पनि हाम्रो पीडालाई इतिहासका रूपमा लिपिबद्ध गरेर बाहिर ल्याइदिनुभयो भनेर खुसी व्यक्त गरेका छन् । यस्तो प्रतिक्रियाले मलाई धेरै नै खुसी दिएको छ । यस्ता प्रतिक्रियाले मेरो लेखाइमा झनै जोस भरेको छ त्यसैले पनि पछिल्ला समय म नियात्रामा आफूलाई बढी व्यस्त गराइरहेको छु ।

लेखनका लागि कसरी समय मिलाउनुहुन्छ ?
नेपाल सरकारको कर्मचारी । महालेखापरीक्षकको कार्यालयको नायब महालेखापरीक्षकको जिम्मेवारीमा छु । जिम्मेवारीको हिसाबले मलाई समय निकाल्न सजिलो छैन । बिहान–बेलुका थोरै थोरै समय सदुपयोग गर्दै लेख्छु । कहिलेकाहीँ लेखूँलेखूँ लाग्दा नि भ्याइन्नँ । कहिलेकाहीँ थोरै समय हुँदा त्यसैको सदुपयोग गर्छु ।

खाली समय हुनेभन्दा पनि आफूले प्राथमिकता दिइयो भने समयमा निकाल्न सकिन्छ भन्ने लाग्छ । सधैं एउटा डायरी साथमै हुन्छ । समय मिल्यो कि लेखिहाल्छु । कतिपय त मैले गाडीमा हिँड्दा हिँड्दै पनि लेख्ने गरेको छु ।

कुनै घटनाले प्रभावित हुँदा पनि लेख्नुहुन्छ कि ?
हो, घटनाले प्रभावित पार्छ नै साहित्यकारलाई । कहिलेकाहीँ कार्यालयको कामले फिल्डमा जाँदा भेट हुने समुदाय, पात्र, उनीहरूको भोगिरहेको पीडा र परिवेशले पनि प्रभाव पार्छ । साहित्य भनेको यथार्थ हो । संसारको रहस्य पनि हो । भोगेर, देखेर र अनुभूति गरेर लेखिन्छ ।

साहित्य लेखनको कारण भोग्नुपरेको केही समस्या ?
२०६३/०६३ को आन्दोलनताका मलाई पनि प्रशासनले रातारात नियन्त्रणमा लिएर शंकास्पद दृष्टिकोणले सोधपुछ गर्ने काम भयो । त्यो घटना बेलाबेला सम्झन्छु, अरू त केही दुःख भोगेको छैन । मैले नियात्रा र कविता रचनाको क्रममा त्यसको बारेमा पनि केही लेखेको छु । जनआन्दोलनले दिएको पीडा, जनआन्दोलनले भन्न खोजेको कुराहरू समेटेर नियात्रा कविता पनि लेखेको छु ।

साहित्यसम्बन्धी समाजको चेतनास्तरमा परिवर्तन भएको पाउनुहुन्छ ?
धेरै भिन्नता आएको छ । समाजको चेतनाको स्तरसँगै साहित्य बुझाइको स्तर पनि भिन्न भएको छ । साहित्य पढेपछि पाठकको चेतनास्तर पनि माथि उठोस् भन्ने अपेक्षा गरिन्छ । समाज एउटा रफ्तारमा हुन्छ, साहित्यले त्यसलाई बाटो देखाउने काम गर्छ । हाम्रो देशमा अहिले भइरहेकै पनि यही हो ।

प्रजातन्त्र आयो तर जनताले त्यसको अनुभूति गर्न पाएका छैनन् । साहित्यकारले यस विषयलाई कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्छ । यसले शासक प्रशासकहरूलाई पनि बाटो देखाउने काम गर्छ । समाजको गहिराइलाई बुझेको र समाजको गहिरो अध्ययन गरेको साहित्यको खाँचो छ, हाम्रो समाजलाई । समाज र पाठकले पनि यस्तै साहित्य रुचाउँदा रहेछन् भन्ने मेरो बुझाइ छ ।

साहित्यमा लगानी किन गर्नुहुन्छ ?
हामी केही पाउने आशामा केही काम गरिरहेका छैनौं । मात्र भनिरहेका हुन्छौं, भन्नका लागि । तर, केही पाउन लेखिरहेका हुन्छौं । मानसम्मान, आत्मसन्तुष्टि केही न केही त पक्कै हुन्छ । कुनै पनि मान्छेले त्यतिकै केही गर्दा त्यसको उपलब्धि पनि हुँदैन । म दुई कारणले लेखिरहेको छु । साहित्यमा लगानी गरिराखेको छु ।

पहिलो कारण, यो मेरो सामाजिक दायित्व हो । हरेक मान्छेको सामाजिक जिम्मेवारी हुन्छ । समाजमा जन्मिने, बस्ने र समाजमै जीवन बिताउने भएपछि हामीले समाजबाट धेरै फाइदा लिइरहेका हुन्छौं । हामीले पनि समाजका लागि केही दिनुपर्छ । हाम्रो दायित्व समाजलाई सकेसम्म सचेत पार्ने र सकारात्मक बाटोमा डोर्याउने हो ।

म साहित्य सिर्जना गर्न सक्छु । यसकारण, मैले मेरो समुदायका लागि साहित्यमार्फत लगानी गर्नु मेरो दायित्व हो भनेर लागिरहेको छु ।

दोस्रो कारण, आफूले समाजका लागि गरेको योगदानको अर्थ राख्न पनि म साहित्यमा छु ।

नोकरी र साहित्यलाई कसरी सामञ्जस्य गुर्नभएको छ ?
धेरै गाह्रो छ । नितान्त फरक पाटो हो साहित्य र सरकारी नोकरी । सरकारी नोकरीमा ऐन, कानुन र नियमले हामीलाई बाँधेको हुन्छ । साहित्य स्वतन्त्र क्षेत्र हो । आफ्नो तरिकाले यसलाई अगाडि बढाउन मिल्छ ।

जागिरले मलाई धेरै प्रकारको बाधाअड्चनले रोकेको हुन्छ, तानेको हुन्छ । साहित्यले मनका कुराहरू स्वतन्त्र रूपमा अभिव्यक्त गर्न सहयोग गरेको छ । एक प्रकारको तनावबाट साहित्यले रिलिफ गराउँछ । मैले समाजलाई यथार्थ रूपमा आँकलन गर्न पाइरहेको छु । यो नै ठूलो कुरा हो ।

साहित्यमा कसरी आउनु भयो ?
मेरो परिवारको पृष्ठभूमिले नै मलाई साहित्यकार बनाएको हो । मेरो बुबा हरिप्रसाद पुडासैनी साहित्यको अध्येता हुनुहुन्थ्यो । हामी सानै हुँदा बुबा र बुबाका सहपाठीहरूले गर्नुभएको शास्त्रार्थ हामी नजिकै बसेर नियाल्थ्यौं । पछि पढ्न सक्ने भएपछि बुबाले ल्याउनुभएका कृतिहरू पनि पढ्न थालियो त्यसैले तान्यो साहित्यमा । स्कुल पढ्दा पनि लेख्थें । बुबाले लेख्नुपर्छ, लेख्दा इतिहास बन्छ भनेर प्रेरित गर्नुहुन्थ्यो । दाजुहरू घनश्याम र श्रीहरि पनि लेख्नुहुन्छ ।

विभिन्न स्थानहरू घुम्ने क्रममा जहाँ पुग्यो, त्यहीँको केही न केही लेख्ने गर्नुहुन्छ । मकवानपुर आउनुभएपछि अहिले पनि केही रचना गर्नुभयो कि ?
हो, म जहाँ जान्छु । मेरो उपहार या मायाको चिनो नै मेरा रचनाहरू हुन् । अवश्य पनि गरेको छु । म हिजो बिहान मकवानपुरगढी दरबार घुम्न गएँ । फर्केर मैले साँझ कविता लेखेको छु ।

गढी दरबारका भग्नावशेष सपना (लेखकको कविता)
एउटा डरलाग्दो दम्भ,
ढलेको छ, भग्नावशेष बनेर
पुरानो दरबारमा
चाङ लागेर बसेका
हरेक ढुंगाहरू मौन साक्षी उभिइरहेछन्
र,
थाकेका छन् मौन घोषणामा ।

बदलिने संसारसँगै अनुहार बदल्न नसके
ढल्दो रहेछ पुरै शरीर,
चराको एउटा सुन्दर गुँडलाई
च्यातचुत पारेको छ समयले
कहाँ गए होलान् चराहरू
कहाँ गए होलान् बचेराहरू
हिजोको रगजग सम्झेर
एउटा चिल्थरो गुँड टोलाइरहेछ

रोक, जिन्दगीलाई भग्नावशेष स्मारक बन्नबाट रोक
जिन्दगी भग्नावशेष बन्यो भने
के पो बाँकी रहन्छ र, पश्चात्तापबाहेक
हामीले नै सुनेका हौं, महाराजको सिंहनाद
हामीले नै देखेका हौं, अरूको जिन्दगी ढालेर
आफ्नो जिन्दगी विस्तार गर्ने, षड्यन्त्रका गोप्य बैठक
हाम्रै सामु लुटिएको हो, कयौं वेगवान् घोडाहरूको कलकलाउँदो जवानी

ऊ त्यो भित्ता र भुइँमा सुकेको दाग छ नि,
त्यो राम्ररी स्वस्ति गर्न नजान्नेलाई
छ्यापछ्याप छप्काइएका
बबुराहरूको रगतको टाटो हो

पन्छाऊ, ममाथि उम्रेको सिस्नुघारी पन्छाऊ
यहीँ कतै पुरिएको भेट्नेछौ तिमीले
महाराजको अधिकार पत्र
यहीँ कतै जीर्ण अक्षरमा भेट्नेछौ
महारानी र नानीहरूको, प्रेमका रोचक अभिलेख
यिनै कोठाका कुनै कुनाहरूमा भेटिनेछन्
कसैको मागमाथि तोक आदेशको पर्खाइ

जिन्दगी भनेको लहर नै हो रहेछ
कार्य र अस्तित्वको गर्दा गर्दैका काम
लथालिंग छोडिएपछि अनुवाद हुने रहेछ भग्नावशेषमा
डङ्ग्रङ्ग ढलेको आफ्नै शरीर हेरेर म सुदूर सपना देखिरहेछु ।

म नै हुँ, समयको चहकिलो कोलाज
म नै हुँ , समयको सुन्दर बकपत्र
मलाई बाँच्नदेऊ, मैले भन्न बाँकी छ, मेरो जवानीका कुरा
मेरो साँझ र मेरो बिहानीका कुरा,
मैले केही भनिरहँदा तिमीले भेट्नेछौ
तिम्रा पूर्वजहरूलाई, र तिमी आफंैलाई

तिम्रो र मेरो पनि, भर्खरै सुरु भएको छ नवीन सुस्केरा
त्यो नथाकोस् र नबनोस् कहिल्यै भग्नावशेष

सबैबाट परित्यक्त बनेर, भग्नावशेष बन्नुजस्तो पीडा
अरू के नै छ र जिन्दगीमा

प्रिय, यतै कतैबाट त हो
प्रेम गर्न थालेको तिमीले र मैले
भग्नावशेषको दुर्घटना
नउठोस् कतै बादल बनेर

प्रेमको भग्नावशेष होइन
प्रेमको इतिहास बनाउनुपर्छ तिमीले र मैले
शिखरका प्रत्येक परिवर्तनहरूमा

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २३, २०७५ १९:१०