हसिनाको पतनका आन्तरिक कारण र शक्ति राष्ट्रको चलखेल

देशभर चर्किएको आरक्षणविरोधी आन्दोलन सरकारविरोधी आन्दोलनमा परिवर्तन भएर हिंसात्मक बनेसँगै ५ अगस्ट, २०२४ मा बंगलादेशकी प्रधानमन्त्री शेख हसिनाले राजीनामा दिएर देश छाडेकी छन् । करिब २ महिना लामो आन्दोलनसँगै शेख हसिनाले देश छाड्ने परिस्थिति बनेपछि अब बंगलादेशमा के हुन्छ ? अन्तरिम सरकारले राजनीतिक अवस्थालाई कसरी व्यवस्थापन गर्छ ? शेख हसिना अब कहाँ जान्छिन् ? जस्ता अनेकौँ प्रश्नहरू उब्जिएका छन् । तर ती सबै प्रश्नको उत्तर एउटै छ– समयलाई पर्खौं र हेरौँ ।

अवामी लिगका लागि कठिन दिन सुरु

बंगलादेशमा शेख हसिनाले पद छाडेपछि प्रदर्शनकारीहरू दुई वर्षअघि श्रीलंकामा भएको आन्दोलनको झल्को दिनेगरी प्रधानमन्त्री कार्यालयमा प्रवेश गरेका छन् भने त्यहाँ रहेका सबैजसो सामानसमेत लगेका छन् । शेख हसिनाका छोराको भनाइअनुसार अब उनी बंगलादेशको राजनीतिमा फर्किने छैनन् ।

बंगलादेशका संस्थापक शेख मुजीब–उर–रहमानको शालिक ढलाइएको छ भने अवामी लिगको इतिहास संरक्षित रहेको संग्रहालयमा समेत प्रदर्शनकारीले आगो लगाइदिएका छन् । बंगलादेशका पूर्वविदेशमन्त्री तथा अवामी लिगका महासचिव हसन महमूनलाई हजरत शाह जलाल अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट पक्राउ गरिएको छ । उनी बंगलादेश छाड्ने तयारीमा रहेका बेला पक्राउ गरेर आप्रवासन प्रहरीले हिरासतमा लिएको हो । यसअघि मंगलबार नै सूचना तथा पोद्योगिकी राज्यमन्त्री जुनैद अहमद पलकलाई पनि पक्राउ गरी हिरासतमा राखिएको थियो ।

शेख हसिना सत्ताबाट हटेलगत्तै उनको पार्टीको बहुमत रहेको संसद भंग गरिएको छ भने सन् २०१८ देखि भ्रष्टाचारको आरोपमा जेलजीवन बिताइरहेकी खालिदा जियालाई रिहा गरिएको छ । उनलाई नयाँ पासपोर्टसमेत दिइएको छ । खालिदा लामो समयदेखि बिरामी छिन् । उनी उपचारका लागि विदेश जान चाहन्थिन् । रिहा भएपछि पहिलो प्रतिक्रिया दिँदै उनले देशलाई लुट र भ्रष्टाचारबाट बाहिर निकाल्ने मौका आएको बताएकी छन् । उनले भनेकी छन्, ‘हामीलाई देश बनाउनका लागि शान्ति र प्रेमको आवश्यकता छ । विध्वंस र बदलाको भावनाले केही प्राप्त हुनेछैन । मलाई जेलबाट बाहिर निकालिएको छ । आफ्नो ज्यान दाउमा राखेर यो सम्भव बनाउने बहादुरहरूलाई धन्यवाद दिन्छु ।’

बंगलादेश यतिबेला बदलाको भावनामा अघि बढेको देखिन्छ । अन्तरिम सरकार बनाउनुअघिदेखि नै शेख हसिनानिकट मानिने कतिपय सैनिक अधिकारीहरूलाई हटाइएको छ भने जिम्मेवारी पनि ब्यापक हेरफेर भएको छ । यसबाट आरक्षणसम्बन्धी उच्च अदालतको निर्णयबाट सुरु भएको आन्दोलनको मक्सद पनि धेरै हदसम्म प्रस्ट भएको छ । यो सामान्य आरक्षणविरोधी आन्दोलन मात्रै थिएन, शेख हसिनालाई सत्ताबाट हटाउने ठूलो डिजाइनको एउटा हिस्सा थियो भन्ने बुझ्न सकिन्छ । खालिदा जियाको बढ्दो सक्रियता, अवामी लिगका नेताहरूमाथिको धरपकडले अब बंगलादेशमा अवामी लिगका लागि सहज छैन भन्ने स्पष्ट देखिन्छ ।

हसिनाको सत्ता बहिर्गमनसँगै उनको पार्टी अवामी लिगका २० जना नेता र परिवारका सदस्यसहित २० जनाको शव भेटिएको छ भने अवामी लिगका नेताको एउटा होटलमा आगो लगाइदिँदा २ दर्जनको मृत्यु भएको छ । आन्दोलनकारीले बंगलादेशी अभिनेता शान्तो खान र उनका प्रोड्युसर बाबु सलिम खानलाई हत्या गरेका छन् । यसले अबको समय अवामी लिगका नेता कार्यकर्तामाथि प्रतिशोधपूर्ण शृङ्खला चल्नेछ भन्ने देखिन्छ । अर्कोतिर कट्टरपन्थीहरूले हिन्दु समुदाय र मन्दिरलाई समेत निशाना बनाएका छन् ।

बंगलादेशका संस्थापक शेख मुजिब–उर–रहमानकी छोरी शेख हसिना र पूर्व सैनिक शासक जियाउर रहमानकी श्रीमती बेगम खालिदा जियाबीच लामो दुस्मनीपूर्ण सम्बन्ध छ । हसिना बाबुको र खालिदा जिया श्रीमान्‌काे हत्यापछि बंगलादेशको राजनीतिमा आएका हुन् । हसिना प्रजातन्त्रवादी र नरमपन्थी मानिन्छिन् भने खालिदा जिया कट्टरपन्थी इस्लामिक विचार राख्ने नेतृ हुन् । दुवैले आफू सत्तामा भएका बेला विपक्षीलाई निषेध गर्दै आएका छन् । राजनीतिक परिदृश्यलाई नियाल्ने हो भने अब फेरि बंगलादेशको राजनीतिमा खालिदा जियाको समय सुरु भएको देखिन्छ । उनको उपस्थिति अवामी लिगका लागि सहज हुनेछैन ।

शेख हसिनाको सत्ता गुम्नुका कारण

१. तात्कालिक कारण

विवादको जड आरक्षण

सन् १९७१ मा पाकिस्तानबाट विभाजित भएर बंगलादेश बन्यो । त्यसै वर्षदेखि यहाँ सरकारी जागिरमा ८० प्रतिशत आरक्षणको व्यवस्था लागू भयो । बंगलादेशलाई स्वतन्त्र बनाउन संघर्ष गरेका मुक्ति वाहिनीमा आबद्ध स्वतन्त्रता सेनानीका छोराछोरीले ३० प्रतिशत आरक्षण पाउथे भने पिछडिएको जिल्लाका लागि ४० प्रतिशत र महिलाका लागि १० प्रतिशत आरक्षणको व्यवस्था गरियो । यसरी बंगलादेशमा सामान्य विद्यार्थीका लागि २० प्रतिशत मात्रै सिट थियो ।

यसको विरोध भएपछि सन् १९७६ मा पिछडिएको जिल्लाको आरक्षण २० प्रतिशत बनाइयो र सामान्य विद्यार्थीका लागि सिट ४० प्रतिशत पुग्यो । सन् १९८५ मा पिछडिएको जिल्लाको आरक्षण थप १० प्रतिशत घटाइयो र अल्पसंख्यकका लागि ५ प्रतिशत व्यवस्था गरियो । सुरुमा स्वतन्त्रता सेनानीका छोराछोरीले मात्रै आरक्षण पाउथे । केही वर्षपछि स्वतन्त्रता सेनानीका प्राप्त हुने सिट खाली हुन थाले ।

यसको फाइदा खुला प्रतिस्पर्धा गर्ने सामान्य विद्यार्थीलाई हुन्थ्यो । तर सन् २००९ मा स्वतन्त्रता सेनानीका नाती–नातिनीले यो आरक्षण पाउन थाले । जसको खुला प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने भन्दै विद्यार्थीले विरोध गर्न थाले । सन् २०१२ मा अपांगता भएकाका लागि १ प्रतिशत आरक्षण छुट्याइयो ।

यसरी बंगलादेशमा सरकारी जागिरमा ५६ प्रतिशत कोटा प्रणाली लागू भयो भने सामान्य वर्गका लागि ४४ प्रतिशत सिट बाँकी थिए । सन् २०१८ मा ४ महिनासम्म विद्यार्थीले प्रदर्शन गरेपछि शेख हसिनाले कोटा प्रणाली अन्त्य गरिन् । स्वतन्त्रता सेनानीका परिवारले आरक्षण नपाए अरु कसैले नपाउने हसिना सरकारको तर्क थियो ।

तर स्वतन्त्रता सेनानीका सन्तानहरूले हालेको रिटको सुनुवाइ गर्दै ढाका उच्च अदालतले ५ जुन, २०२४ मा सरकारलाई कोटा प्रणाली बहाल गर्न आदेश दियो र सन् २०१८ अघिको जस्तै आरक्षण सुनिश्चित गर्नुपर्ने भयो । यसबाट विद्यार्थीहरू भड्किए र सडकमा उत्रिएका थिए ।

प्रदर्शनकारीलाई ‘रजाकार’ भनेपछि...

ढाकामा विद्यार्थी आन्दोलन चर्किदै थियो । शेख हसिना स्वतन्त्रता सेनानीका सन्तानलाई निरन्तर आरक्षण दिनुपर्ने पक्षमा उभिदै आएकी थिइन् । तर आरक्षणको विरोधमा विद्यार्थी आन्दोलन उठेपछि उनले त्यसलाई दबाउने कोशिस गरिन् ।

१४ जुलाईमा एक अन्तर्वार्तामा उनले भनिन्, ‘यदि स्वतन्त्रता सेनानीका छोरानातिले आरक्षण पाउँदैनन् भने रजाकारका नाती नातिनीले पाउँछन् त ?’ सन् १९७१ मा बंगलादेश स्वतन्त्र हुँदा पाकिस्तानबाट अलग हुन नहुने पक्षमा पनि ठूलो जनमत थियो ।

पाकिस्तानबाट अलग हुन नहुने पक्षमा रहेका र स्वतन्त्रताको आन्दोलन दबाउने भूमिका खेलेकाहरूलाई ‘रजाकार’ अर्थात गद्दार भनिन्छ । प्रधानमन्त्रीले नै विद्यार्थी आन्दोलनलाई गद्दारसँग तुलना गरेपछि प्रदर्शनकारी आक्रामक बने । प्रधानमन्त्री हसिनाले अन्तर्वार्ता दिएको सरकारी टेलिभिजनमा आन्दोलनकारीले आगो लगाइदिए । प्रदर्शन हिंसात्मक बन्दै जाँदा २ महिनामा ३ सयभन्दा बढीले ज्यान गुमाए ।

प्रदर्शनकारीको भनाइ मान्ने हो भने ज्यान गुमाउनेको संख्यो योभन्दा धेरै बढी छ । मारिने अधिकांश विद्यार्थी हुन् । शेख हसिनाले प्रदर्शनकारीलाई अपमानित गर्न र जनताका बिचमा उनीहरूको छवी बिगार्न रजाकार उपमा दिएकी थिइन् । तर उनको यही अपमानको शब्द भारी बन्न पुग्यो ।

उनले यस्तो अभिव्यक्ति दिनुअघि यही शब्दले सत्ता नै ढल्ने अवस्था बन्छ भन्ने सायदै सोचेकी थिइन् । विद्यार्थीले यही शब्दलाई ‘प्रदर्शनको हतियार’ बनाए । उनीहरूले सरकारसँग माग राख्दैमा विद्यार्थी ‘गद्दार’ बन्नुपर्ने कस्तो अवस्था आयो र शेख हसिना विद्यार्थीलाई के साबित गर्न चाहन्छिन् ? भन्ने प्रश्न खडा भयो । प्रधानमन्त्रीपछि उनको पार्टीका नेताहरूले पनि यस्तै शब्द बोलेर प्रदर्शनको आगोमा घिउ थप्ने काम गरे ।

समाज कल्याणमन्त्री दिपु मोनीले भनेका थिए– ‘रजाकारलाई बंगलादेशको पवित्र झण्डा उचाल्ने कुनै हक छैन ।’ सूचना तथा प्रशारण राज्यमन्त्री मोहम्मद अली अराफातले भने, ‘रजाकारका कुनै माग स्वीकार गरिने छैन ।’ नेताहरूका यस्ता अभिव्यक्तिले आन्दोलन अराजक बन्दै गयो । सरकार जसलाई गद्दार साबित गर्न चाहन्थ्यो, उनीहरू हिरो भए र जो सत्तामा थिए, उनीहरू लुक्दै देश छाड्न बाध्य भए ।

हसिनाका रजाकार को थिए ? सन् १९७१ मा पूर्वी पाकिस्तान अलग हुने आन्दोलनको बलमा पाकिस्तान पछि हटेको २ दिनपछि १८ डिसेम्बरमा ढाकाको बाहिरी इलाकामा एकपछि अर्को गरी १२५ वटा शव भेटिए । सबैको हात पछाडि बाँधिएको थियो । कतिपयलाई गोली हानिएको थियो भने केहीलाई घाँटी थिचेर मारिएको थियो । कतिपयलाई राइफलमा लगाइएको चक्कुले प्रहार गरिएको थियो । उनीहरू सबैजना बंगलादेशको स्वतन्त्रता आन्दोलनका हस्ती थिए ।

उनीहरू रजाकारले बन्धक बनाएका ३ सय जनामध्येका थिए । उनीहरूले बंगलादेश आइरहेका भारतीय सेनालाई रोक्ने उपायस्वरुप उनीहरूलाई अपहरण परेका थिए । तर पाकिस्तान बंगलादेशबाट पछि हटिसकेको जानकारी पाएपछि हत्या गरिदिए । भारतीय सेनाले तत्काल पुगेर केहीलाई छुटाउन सफल भए पनि दुई जना अपहरणकारी पक्राउ परेका थिए । उनीहरूले ३ सय जनाको हत्या गरेको स्वीकार गरेका थिए ।

रजाकार अरबी भाषाको शब्द हो । जसको अर्थ हुन्छ– स्वयमसेवक या साथ दिनेवाला । तर बंगलादेशमा यसलाई असाध्यै अपमानजनक मानियो र रजाकारको अर्थ गद्दार भयो । जसले पाकिस्तानी जनरल टिक्का खानको इशारामा १९७१ को लडाइँमा बंगलादेशको स्वतन्त्रताविरुद्ध लडेका थिए । पूर्वी पाकिस्तानमा टिक्का खानले स्वतन्त्रताका लागि लडिरहेका मुक्ति वाहिनीलाई रोक्न तीन प्रकारका मिलिसिया बनाए । अल बद्र, अल शम्स र रजाकार ।

टिक्का खानको आदेशमा जमात–ए–इस्लामीका नेता मौलाना अबुल कलामलाई रजाकारको नेता बनाइयो । सुरुवातमा यसमा ९६ जना मात्रै सामेल थिए । पछि उनीहरूको संख्या ५० हजारभन्दा बढी भयो । यो समूहमा भारत–पाकिस्तान विभाजनका समयमा बिहारदेखि बंगलादेश पुगेका उर्दु भाषी मुस्लिम सामेल थिए । उनीहरू पाकिस्तानको समर्थक थिए र भाषाको नाममा पूर्वी पाकिस्तान विभाजित नहोस् भन्ने चाहन्थे ।

बंगलादेशमा टिक्का खानको अपरेशनलाई ‘सर्चलाइट’ नामले पनि चिनिन्छ । पाकिस्तानी सेना र मिलिसियाको कारबाहीमा ठूलो संख्यामा बंगालीको मृत्यु भएको थियो । यसैकारण टिक्का खानलाई ‘बंगलादेशको कसाई’ समेत भनिन थाल्यो ।

विद्यार्थीको मृत्युमा बेपरवाह

शेख हसिना बंगलादेशमा भएको हिंसात्मक प्रदर्शनपछिको क्षति अवलोकनका लागि २५ जुलाईमा मिरपुर–१० मेट्रो स्टेसन पुगिन् । यस क्रममा मेट्रो स्टेसनमा भएको तोडफोडलाई हेरेर आँसु झारिन् । जहाँ उनी टिस्यु पेपरले आँसु पुछिरहेको देखिएको थियो । तर उनले प्रदर्शनमा २ सयभन्दा बढी विद्यार्थी मारिँदा एक शब्द उच्चारण गरिनन् ।

गत महिना विरोध प्रदर्शनको नेतृत्व गरिरहेका ६ जनालाई डिटेक्टिभ ब्रान्चले सुरक्षाको कारण देखाउँदै ६ दिनसम्म बन्धक बनायो । उनीहरूमध्ये नाहिद इस्लाम, आसिफ महमूद र अबु बकर मजुमदार घाइते भएर अस्पतालमा उपचार गराइरहेका थिए । उनीहरूलाई पक्राउ गरेर जबर्जस्ती आन्दोलन फिर्ता लिनका लागि भिडियो रेकर्ड गराइएको थियो ।

उनीहरू हिरासतमै रहँदा गृहमन्त्रीले स्वेच्छाले आन्दोलन फिर्ता लिन चाहेको बताएका थिए । तर यथार्थ बाहिर आएपछि आन्दोलनकारीहरू झनै आक्रोशित बन्न पुगे र हजारौँ मानिसहरू सडकमा उत्रिए । आइतबार एकै दिन आन्दोलनका क्रममा झण्डै १ सय जनाको मृत्यु भयो । त्यसपछि सोमबार झनै आन्दोलन उग्र भयो र प्रधानमन्त्री हसिनाले देश छाड्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो ।

वैदेशिक परिदृश्य

बंगलादेशले पछिल्लो डेड दशकमा आर्थिक प्रगतिको मूलबाटो समातेको थियो । हसिनाको नेतृत्वमा सरकारले स्थायित्व पाइरह्यो । नरमपन्थी विचार राख्ने हसिनाको सरकार बनेयता बंगलादेशमा अप्लसंख्यकमाथिको आक्रमण केही हदसम्म कम भयो भने अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सन्तुलित बनाउने कोसिस गरिरहिन् । भारतसँग निकट मानिने हसिनाले चीनसँग पनि सम्बन्ध बिगारिनन् । बंगलादेशमा आन्दोलन सुरु भएका बेला उनी चीन भ्रमणमा थिइन् भने डेढ महिनाअघि मात्रै भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको शपथ ग्रहणमा सहभागी हुन भारत आएकी थिइन् ।

अमेरिकी एयरबेस र ह्वाइट म्यान

अमेरिका बंगलादेशमा नयाँ एयरबेस बनाउन चाहन्थ्यो । बंगालको खाडी आसपास रहने एयरबेसले उसलाई चीनको निगरानी र पूर्वी एसियाको गतिविधि नियाल्न सहज हुने थियो । तर शेख हसिना त्यसका लागि तयार भइनन् । त्यसकारण अमेरिका बंगलादेशमा आफू अनुकूल सत्ता चाहन्छ ।

गत निर्वाचनबाट पनि हसिनाको पार्टी बहुमतमा रहेकाले यो जनमतलाई खण्डित नगरेसम्म अमेरिकी मनसाय पूरा हुने थिएन । उनले गत मे महिनामा आफूलाई बंगलादेशमा एयरबेस बनाउन दिएमा चुनावमा सहज बहुमत दिलाउने र प्रमुख विपक्ष बंगलादेश नेसनालिस्ट पार्टी (बीएनपी) ले बहिस्कार गरेको निर्वाचनलाई मान्यता दिने प्रस्ताव आएको खुलाएकी थिइन् । उनल यस्तो प्रस्ताव राख्ने व्यक्ति को थिए भन्ने खुलाइनन् । तर यस्तो प्रस्ताव एक ‘गोरा व्यक्ति’ अर्थात् ‘व्हाइट म्यान’ ले राखेको बताएकी थिइन् ।

उनलाई ‘ह्वाइट म्यान’ को थिए ? भनेर राखेको जिज्ञासामा उनले भनेकी थिइन्, ‘मैले उनलाई स्पष्ट रुपमा भनेँ कि म राष्ट्रपति बंगबन्धु शेख मुजीब–उर–रहमानकी छोरी हुँ । हामीले आफ्नो मुक्ति संग्राम जितेका हौँ । म देशको कुनै हिस्सा भाडामा दिएर वा कुनै अर्को देशलाई सुम्पिएर सत्तामा आउन चाहदिनँ ।’

यति मात्रै होइन उनले बंगलादेश र म्यानमारको केही क्षेत्रलाई विभाजित गरेर पूर्वी टिमोरजस्तो अलग इसाई देश बनाउने षड्यन्त्र भइरहेको पनि खुलासा गरेकी थिइन् ।

उनले भनेकी थिइन्, ‘उनीहरू पूर्वी टिमोरलाई जस्तै बंगलादेश र म्यानमारको केही हिस्सालाई बंगालको खाडीमा बेससँगै लिइर इसाई देश बनाउन चाहन्छन् ।’ पूर्वी टिमोरको नाम लिनु एक प्रकारले अमेरिकातर्फको इशारा थियो । पूर्वी टिमोर सन् २००२ मा स्वतन्त्र देश बनेको थियो । जहाँ अमेरिकी दबदबा छ । मुस्लिम जनसंख्या इसाईकरण भएको छ । अमेरिकाले यहाँ हरेक वर्ष लाखौं डलर खर्च गर्दै आएको छ ।

बंगलादेशमा गत ७ जनवरीमा भएको निर्वाचन विपक्षी बंगलादेश नेसनालिस्ट पार्टी (बीएनपी) ले बहिस्कार गरेको थियो । जुन निर्वाचनमा अवामी लिगले ३ सयमध्ये २ सय २४ सिट जितेको थियो । यो चुनावमा ४० प्रतिशत मात्रै मतदान भएकाले यसको वैधानिकतासँगै निष्पक्षतामाथि प्रश्न उठेको थियो । यो निर्वाचनसँग पनि अमेरिका खुसी थिएन ।

अमेरिकी विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता म्याथ्यु मिलरले भनेका थिए, ‘हजारौँ विपक्षी नेतालाई गिरफ्तार र चुनावका दिन भएको अनियमितताले अमेरिका दुःखी छ । चुनाव स्वतन्त्र र निष्पक्ष थिएन र दुःखको कुरा यसमा सबै पार्टीले भाग लिएका थिएनन् ।’

गत वर्षको संसदमा अमेरिकाको नाम नलिई शेख हसिनाले अमेरिकामाथि प्रहार गरेकी थिइन् । उनले भनेकी थिइन्, ‘उनीहरूले चाहे भने कुनै पनि देशको सत्ता पल्टाउन सक्छन्, खासगरी मुस्लिम देशमा । जबसम्म इस्लामिक देशमाथि नियन्त्रण थियो, तबसम्म उनीहरूका लागि ठीकै थियो ।’ यी घटनाले हसिना र अमेरिकाबीच सम्बन्ध सुमधुर नभएको प्रस्ट हुन्छ । जसबाट अमेरिका बंगलादेशमा सत्ता परिवर्तन चाहन्थ्यो ।

टिस्टा परियोजना

टिस्टा परियोजना भारतले बनाउने निर्णयबाट चीन बंगलादेशसँग खुसी थिएन । भारत र बंगलादेशका लागि निकै महत्वपूर्ण टिस्टा परियोजना सेभेन सिस्टर भनिने भारतको पूर्वी ७ राज्यलाई जोड्ने चिकेन नेक नजिकै पर्छ । सिक्किमबाट निस्किएर टिस्टा नदी पश्चिम बंगाल हुँदै बंगलादेश जान्छ र ब्रह्मपुत्रमा मिसिन्छ । नदीको ३ सय किलोमिटर क्षेत्र भारतमा १०९ मिटर बंगलादेशमा पर्छ ।

बाढी नियन्त्रण, कटान रोक्न र यो नदीले चर्चेको ठूलो भूमिलाई आवाद बनाउनु टिस्टा नदी परियोजनाको लक्ष्य हो । यसमार्फत नदीलाई निश्चित आकारमा ल्याउने कोशिस हुनेछ । कुनै ठाउँमा यसको चौडाई ५ किलोमिटरसम्म छ । यसलाई तटबन्ध निर्माण गर्ने हो भने सयौँ एकड जमिन निकालेर भूमिहीनलाई दिन सकिन्छ ।

बंगलादेश यहाँको पानीको ५० प्रतिशत हिस्सा चाहन्छ । सिँचाइ, माछापालन र पिउनका लागि यो पानी महत्वपूर्ण छ । भारतले बंगलादेशका लागि ३७.५ प्रतिशत, भारतका लागि ४२.५ प्रतिशत भाग लगाएको छ भने २० प्रतिशत पर्यावरणीय प्रवाहका लागि राखेको छ । बंगलादेशले भने यसबाट पानीको प्रवाह थप कम हुने र किसान मात्रै नभएर पारिस्थितिक प्रणालीमै असर गर्ने बताउँछ ।

अब भारत र बंगलादेशको तानातानमा चीन कसरी जोडियो भन्ने प्रश्न उठ्छ । चीनको यो नदीसँग कुनै सम्बन्ध छैन । तर चीन यहाँ परियोजना सञ्चालनसँगै चिकेन नेकमा आफ्नो उपस्थिति चाहन्छ । त्यसैले बेइजिङ यो परियोजनामा १५ प्रतिशत लगानी गर्ने र बाँकी ऋण दिएर काम गर्न चाहन्थ्यो ।

नेपाल, भारत र बंगलादेशलाई नजिकबाट नियाल्न सकिने यो परियोजना चीनका लागि निकै महत्वपूर्ण थियो भने भारतले यहाँ चीनको उपस्थितिलाई सुरक्षा चुनौतीका रूपमा लिन्छ । यो परियोजना भारतको हातमा पुगेकोमा चीन हसिनासँग खुसी थिएन । त्यसैले चीनले हसिनाको सत्तालाई आफू अनुकूल हेरेको थिएन ।

बंगलादेशको सत्ता फेरबदल र अन्तर्राष्ट्रिय दखललाई विश्व समुदायले पनि सतर्कतापूर्वक हेरेको देखिन्छ । बंगलादेशमा भएको यो सत्ता परिवर्तनलाई पाकिस्तानले सन् १९७१ को बदला भएको टिप्पणी गरेको छ । बंगलादेशमा जननिर्वाचित सरकारलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्न युरोपेली संघले माग गरेको थियो । तर अमेरिका र बेलायतले हसिनाप्रति चिसो नीति अपनाएसँगै इयूको स्वर मधुरो बन्दै गएको छ । बेलायतले त हसिनालाई शरण दिनसमेत अस्वीकार गरेको छ । यसबाट उनको सत्ता बहिर्गमनमा वैदेशिक हस्तक्षेप थियो भन्ने अनुमान गर्न कठिन पर्दैन ।

कसरी नेता बनिन् शेख हसिना ?

गत जनवरीमा भएको निर्वाचनमा शेख हसिनाको पार्टीले ३ सयभन्दा २२६ सिटमा जित हासिल गरेर सरकार बनाएको थियो । हसिना सन् २००९ देखि लगातार बंगलादेशको प्रधानमन्त्रीको पदमा थिइन् । २८ सेप्टेम्बर, १९४७ मा पूर्वी पाकिस्तान (बंगलादेश) को तुंगिपारामा शेख मुजीब–उर–रहमान र शेख फजिला तुन्नेसा मुजीबको सन्तानका रूपमा शेख हसिनाको जन्म भएको हो । उनका बाबु शेख मुजीब–उर–रहमान बंगलादेशका संस्थापक मात्रै होइन, सबै समयमा बंगलादेशका सर्वश्रेष्ठ नेता मानिन्छ ।

उनले नै सन् १९७१ मा नयाँ सरकार गठनका विषयमा पाकिस्तानसँग वार्ता नमिलेपछि पूर्वी पाकिस्तानलाई विभाजित गरेर बंगलादेश बनाउने आन्दोलनको सुरुवात गरेका थिए । जुन आन्दोलन सफल भयो र उनी बंगलादेशका संस्थापक राष्ट्रपति पनि बने । ब्रिटिस शासनविरुद्ध चलेको आन्दोलनदेखि भारत–पाकिस्तानको स्वतन्त्रता हुँदै बंगलादेशको स्थापनासम्म उनले कठिन राजनीतिक संघर्ष गरे । शेख मुजीब–उर– रहमान वैचारिक रूपमा बंगाली राष्ट्रवाद, समाजवाद, प्रजातन्त्र र धर्मनिरपेक्षतामा विश्वास गर्थे ।

त्यसैले उनले बंगलादेशको स्थापनापछि राष्ट्रियता, समाजवाद, प्रजातन्त्र र धर्मनिरपेक्षतामा आधारित संविधानको मस्यौदा तयार गर्दै सोही अनुसार राज्य चलाउने कोसिस गरे । तर त्यसबेला बंगलादेशमा रहेको चरम गरिबी, बेरोजगारी, व्यापक अराजकता र भ्रष्टाचारले आक्रान्त पारेको थियो । १५ अगस्ट, सन् १९७५ मा बंगलादेशको सेनाले सत्ता हातमा लिँदै उनी लगायत परिवारका सदस्यको सामूहिक हत्या गरिदियो । शेख हसिना र उनकी बहिनी शेख रेहाना युरोपमा रहेका कारण बाँच्न सफल भए ।

परिवारको विनाशपछि २४ अगस्ट, १९७५ मा उनी भारत आएर ६ वर्ष भारतकै शरणमा बसिन् । बंगलादेशमा जिया–उर–रहमानको सैनिक सरकारले उनलाई बंगलादेश जान रोक लगाएको थियो । १६ फेब्रुअरी, १९८१ मा उनी अवामी लिग पार्टीकाे अध्यक्ष बनिन् र १७ मे, १९८१ मा बंगलादेश फर्किइन् । तर उनलाई सन् १९८५ सम्म चारपटक घरमै नजरबन्दमा राखियो । सन् १९८६ मा भएको चुनावपछि उनी विपक्षी दलको नेता भइन् भने सन् १९९६ को निर्वाचनमा जित हासिल गरेपछि पहिलोपटक प्रधानमन्त्री बनिन् ।

पहिलो पाँच वर्षे कार्यकाल सन् २००१ मा सकिएपछि उनी सन् २००९ सम्म फेरि विपक्षी दलको नेता बनिन् । तर त्यसपछि लगातार उनी चौथो कार्यकाल प्रधानमन्त्री बन्न सफल भइन् । पछिल्लोपटक जनवरी २०२४ को निर्वाचनमा ३ सयमध्ये २ सय २४ सिट जितेर पाँचौँ पटक प्रधानमन्त्री बनेकी थिइन् । तर उनले योपटक लामो समय प्रधानमन्त्रीको पद सम्हाल्न पाइनन् र आरक्षणको विरोधमा सुरु भएको आन्दोलनसँगै उनले पदमात्रै होइन देश नै छाड्ने अवस्था बनेको छ ।

शेख हसिनाले १५ वर्ष देशको नेतृत्व गर्दा अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाइन् । तर उनको प्रजातान्त्रिक छवी निरंकुश छविमा बदलिएको छ । उनले विदेश नीतिलाई सन्तुलनमा चलाउने कोसिस गरिन् । तर युवाहरूको भावना बुझ्न नसक्दा शेख हसिनाको बहिर्गमन हुन पुगेको छ । यसबाट आर्थिक विकासले युवाको शक्तिलाई रोक्न सकिँदैन र सबैलाई खुसी पार्न सकिँदैन भन्ने देखाउँछ । तर बंगलादेशमा सत्ता परिवर्तनसँगै अस्थिरताको बिउ पनि सँगै रोपिएको छ ।

एजेन्सीहरूको सहयोगमा

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन २३, २०८१ २०:४७