मनलाई चिने मात्र मानसिक समस्याबाट जोगिइन्छ

A+ A A-

सामान्यतया हामीलाई मानिसहरू किन मानसिक समस्यामा हुन्छन् भन्ने कुरा थाहा हुँदैन । यो कस्तो समस्या हो, जसले व्यक्तिलाई बिस्तारै मानसिक समस्यामा धकेलिरहेको हुन्छ । त्यस्ता मसिना कुराहरू थाहा पाउन सकियो भने हामी डरलाग्दो मानसिक स्वास्थ्य समस्याको जालोबाट बच्न सक्छौँ ।

दैनिक जीवनमा वरिपरि धरै थरीका मानिसहरूलाई भेटिरहेका हुन्छौँ । तीमध्ये कसलाई मानसिक समस्या छ वा छैन भनेर हेरेकै भरमा बुझ्न गाह्रो हुन्छ । केही गरी पत्ता लागिहाले पनि ती व्यक्तिलाई के कारणले मानसिक समस्या भएको हो भनेर बुझ्नु झनै कठिन कार्य हो ।

किन हुन्छ मानसिक समस्या ?

मानसिक समस्या मनसँग जोडिएको हुन्छ । मन अर्थात् भावना । जब हाम्रो भावनात्मक कुरालाई कुनै पनि दबाब प्रभावका कारणले थिचोमिचो गरिन्छ, इच्छाविपरीत कुनै पनि कार्य हुन्छ, तब हामीभित्र एक किसिमको कुण्ठा बन्न जान्छ । सोही कुण्ठाबाटै मानसिक विकार पैदा हुन जान्छ । यसलाई एउटा सामान्य उदाहरणबाट बुझ्ने प्रयास गरौँ– एउटा बच्चा छ र ऊ यतिबेला खेल्न चाहन्छ । तर, उसका आमाबुबा उसलाई जबर्जस्ती पढ्नका लागि दबाब दिइरहेका छन् । अनि, अब यो समय के उसले पढ्न सक्ला ? यदि उसले यो समय किताब लिएर बसिहाल्यो भने पनि के उसले पढेको कुरा बुझ्ला त ? अहँ, उसले यतिबेला पढेको कुरा केही पनि बुझ्दैन । अब यहाँ बुझ्नुपर्छ कि उसलाई पढ्न कत्ति पनि मन छैन भने पढ्न भनेर दिएको आमाबुबाको आदेशले कुनै पनि काम गर्दैन । किनभने, यतिबेला उसलाई पढ्ने इच्छा नै छैन । यसको मतलब यो होइनन कि आमाबुबाले बच्चालाई जतिबेला पनि खेल्न मात्रै छोडिदिनुपर्दछ, किनकि बच्चालाई त जति बेला पनि खेल्न मात्रै मनपर्छ । उनीहरू खेलिरहन मात्र रुचाउँछन् ।

यहाँ भन्न खोजिएको कुरा के हो भने बच्चाभित्र पहिला त्यो इच्छा पैदा गराउनुस् कि भित्रैबाट उसलाई पढूँपढूँ लागोस्, पढ्नु उसका लागि जरुरी छ भन्ने उसले बुझोस् । तब त्यो समयमा उसले पढ्छ र पढेर जान्नुपर्ने र सिक्नुपर्ने कुरा त्यो बच्चाले सिक्छ । अर्थात् त्यो पढाइबाट अर्थपूर्ण र गुणस्तरीय नतिजा निस्कन्छ । यसरी पढ्ने र सिक्ने तरिकामा बच्चा स्वयम्‌ले ध्यान दिन्छ । हामीले घरिघरि ‘ध्यान दिएर पढ, ध्यान दिएर पढ’ भनिरहनै पर्दैन । तर, हामीले उसलाई पढ्नका लागि तयार गराएका नै छैनौँ र उसको मन र इच्छाविपरीत जबर्जस्ती पढ्न बसालिदिएका छौँ भने त्यो समयको पढाइको कुनै औचित्य नै रहँदैन ।

मनलाई चिनौँ

मन यति शक्तिशाली कुरा हो, जसले यति जोडसँग हामीभित्र हलचल र उथलपुथल गराउँछ कि देख्दा त तपाईं कुनै ठाउँमा शान्त बसिरहेको जस्तो देखिन सक्छ तर भित्रबाट सोचाइ र विचारहरूको बाढी उर्लिरहेको हुन्छ । त्यसैले आफ्नो मनलाई तयार नगराईकन कुनै पनि काम गर्दा तपाईंलाई यस्तो हुन जान्छ । र अर्को कुरा, आफ्नो मनको विरुद्ध गएर जबर्जस्ती केही गर्न लगाउँदा पनि यस्तो हुन्छ । त्यसैले तपाईंले पहिला आफ्नो मनलाई तयार पार्नुपर्ने हुन्छ ।

अर्को उदाहरण हेरौँ, एक जना महिला छिन् । उनी बाहिर गएर काम अथवा जागिर गर्न चाहन्छिन् तर परिवारबाट रोकावट गरिन्छ । महिला भएर घरबाहिर गएर काम गर्न हुँदैन, घरको कामधन्दा र बालबच्चाको स्याहरसुसार हेरविचार गरेर बस्न भनिन्छ भने भने उनी भित्रभित्रै निसासिन्छिन, रोगको सिकार हुन पुग्छिन् ।

घरको काम गर्नुपरे कराउँदै झगडा गर्दै गर्छिन् । अनावश्यक बच्चाहरूलाई पिट्न थाल्छिन् । घरका अरु सदस्यहरूसँग नबोलेर मुख फुलाएर बस्न थाल्छिन् । अब बिस्तारैबिस्तारै उनले आफैँलाई पनि सताउन थाल्छिन् । बिनाकारण रुन थाल्छिन्, तनावको कारणले गर्दा अब उनको वजन बढ्न थाल्छ । निदाउन नसक्ने अर्थात् निद्रामा समस्या हुन सुरु गर्छ । सबैसँग दिक्क मान्न थाल्छिन् । उनमा चिडचिडाहट हुन थाल्छ । बाहिरबाट अरुले देख्दा अब उनलाई सबैले रिसाएको देख्न थाल्छन् । यस प्रकार धेरै यस्ता अलगअलग लक्षणहरू देखा पर्न थाल्छन् । यस्तो किन भयो त ? किनकि उनको इच्छाविरुद्ध घरपरिवारले उनलाई त्यस्तो काम गरायो ।

जोकोही मानिसमा प्राकृतिक मनोविज्ञान हुन्छ, त्यो भनेको ऊभित्रको प्राकृतिक/स्वाभाविकपन हो । त्यस गुणलाई दमन गरिदिनु वा नियन्त्रणमा लिनु हुँदैन । तर, मानिसको सबैभन्दा ठूलो गल्ती यो हो कि उसलाई विश्वस्त नगराईकन, उपयुक्त कारण र अवस्था नबुझाईकन त्यो गुणलाई नियन्त्रणमा लिने, दमन गर्ने गरिन्छ । उसलाई यसरी दबाएर राखिन्छ कि चाहे त्यो घरमा होस्, अफिसमा होस् वा समाजमा, कहीँ पनि होस्, उसलाई त्यो दमनबाट छटपटी पैदा हुन्छ, त्यसैका कारण उसलाई फरकफरक किसिमका शारीरिक तथा मानसिक रोगहरूको सुरुवात हुन्छ । साथै, शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र संवेगात्मक रूपबाट कमजोरीको दलदलमा व्यक्ति फस्दै जान्छ । समय बित्दै जाँदा यो दलदल अझै गहिरो र फराकिलो बन्दै जान्छ । यसरी हेर्दा जुनसुकै क्षेत्र, पेसामा कुनै पनि व्यक्ति विशेषलाई इच्छाविपरीत काम लगाउँदा त्यसबाट नकारात्मकभाव उत्पन्न हुन्छ, हैरानी र दिक्दारी महसुस हुन्छ । यस्तो अवस्थाले व्यक्तिको शरीर र मनलाई हानि पुर्‍याउँछ ।

प्राकृतिक मनोविज्ञान के हो ?

हामी सबैको एउटा प्राकृतिक मनोविज्ञान (नेचुरल साइकोलोजी) हुन्छ, त्यो भनेको हामीमा आफ्नो विशेष फरकपन हुन्छ, जसले गर्दा हामीमा फरक क्षमता, विशेष इच्छा, चाहना र रोजाइहरू हुन्छन् । तर, आज जोकोही व्यक्ति पनि एकअर्कालाई दबाउन, आफ्नो मनलागी नियम अरुमा लागू गराउन लागिपरेको छ । विवाह, सम्बन्धकै कुरा गरौँ, विवाहभन्दा अगाडि पनि एउटी महिला जोकोहीसँग खुल्ला हृदयले हाँस्ने, बोल्ने गर्थिन् तर अब विवाह गरेपछि श्रीमान् र घरपरिवारका अन्य व्यक्तिहरूको इच्छाअनुसार खाने, बस्ने, बोल्ने, घरबाहिर आउने जाने गर्न थाल्छिन् ।

मन यति शक्तिशाली कुरा हो, जसले यति जोडसँग हामीभित्र हलचल र उथलपुथल गराउँछ कि देख्दा त तपाईं कुनै ठाउँमा शान्त बसिरहेको जस्तो देखिन सक्छ तर भित्रबाट सोचाइ र विचारहरूको बाढी उर्लिरहेको हुन्छ ।

अब यहाँ तपाईंलाई के लाग्छ ? विवाह गर्नुभन्दा पहिला उनमा जुन स्वतन्त्रता थियो, जुन सुन्दरता र स्वच्छन्दता थियो, त्यसमा घरपरिवारले बन्देज लगाउँछ । अब उनको खुसी देख्नुहुन्छ त ? त्यो त तपाईंले खोसिदिनुभयो । किनकि बन्देजमा को खुसी रहन सक्छ र ? त्योसँगसँगै पितृसत्ताको दमन पनि देखाउनु छ । पितृसत्ताको दमन यति प्रबल हुन्छ कि विवाह गरेर ल्याएकी महिलाले अब कसैको इशारामा चल्नुपर्छ । त्यो घरको चाहनाअनुसार काम गर्नुपर्छ । परिवारलाई रिझाउनुपर्छ । परिवारका सबै सदस्यहरूलाई सेवा सत्कारले खुुसी पार्नुपर्छ ।

यो सब चक्रका बीचमा नवविवाहित महिलामा आफ्नो इच्छा, चाहना र खुसीको भाव सकिँदै मर्दै जान्छ र उनमा मानसिक समस्याका लक्षणहरू देखिन थाल्छन् । अब बिस्तारै ती महिलालाई घरपरिवारका मान्छेहरू देख्दा पनि दिक्क लाग्छ । सकेसम्म कोही पनि परिवारका सदस्यहरूको अगाडि पर्न, जान मन लाग्दैन । उनीहरूदेखि टाढा भाग्न मन लाग्छ । कोही आफ्नो वरिपरि देखा नपरे हुन्थ्योजस्तो हुन्छ ।

अरुको भावना बुझौँ

जानी नजानी हामी अरुको खुसी, इच्छा, चाहनालाई खोसिरहेका हुन्छौँ र कसैको मन मारिरहेका हुन्छौँ, जुन कुरा हामीलाई पत्तो नै हुँदैन । हरेक मानिस एउटा छुट्टै उद्देश्य र क्षमता लिएर आएको हुन्छ । हामीले किन हरकोहीको उसले जन्मदै लिएर आएको विशेष क्षमता र गुणलाई मारिरहेका छौँ ? कुनै पनि बहानाम उसलाई किन दबाएर राख्छौँ ? उसको जीवन हो, उसैलाई तय गर्न दिऔँ ।

हामी आफूनजिक रहेको व्यक्तिलाई आवश्यक सूचना, जानकारी, सल्लाह सुझाव, आफ्नो अनुभव बाँड्न र मार्गदर्शन गर्न सक्छौँ, उसलाई अनुकूल वातावरण प्रदान गर्न सक्छौँ । किनकि व्यक्तिले सिक्ने भनेको उसले पाएको शिक्षा, वातावरण, सम्बन्ध, व्यवहारबाट हो । उसलाई यो सबै कुरा आफ्नै नेचुरल सेल्फका आधारमा सिक्न, बुझ्न दिऔँ र उसलाई नै आफ्नो अगाडिको बाटो तय गर्न दिऔँ ।

यदि अरु कसैको जीवनमा परिवर्तन ल्याउनु छ भने पहिला ऊसँग खुलेर कुरा गरौँ । व्यक्तिको जीवनका विविध पक्षका बारेमा जानकारी लिऊँ, उसको वास्तविकता सुनौँ, बुझौँ र मद्दत दिन चाहेको पक्ष र विषयमा उसलाई खुलेर सत्यतथ्य उदाहरणहरू पेस गरौँ । यसो भयो भने उसलाई आफु बदलिनुपर्छ, उसका केही निश्चित पक्षहरूमा परिवर्तन र सुधार ल्याउनु जरुरी छ भन्ने लाग्छ, बोध हुन्छ । यसरी मानसिक रूपमा तयार पारेर गरिएको परिवर्तनमा कुनै प्रकारको अनावश्यक दबाब, प्रभावको महसुस हुँदैन । यस्तो प्रक्रिया स्वाभाविक र सामान्य लाग्छ । कुनै पनि व्यक्तिमा निहित प्राकृतिक मनोविज्ञानलाई नबुझीकन गर्न लगाइएको परिवर्तनको दबाब भनेको कसैमाथि गरिने ठूलो अन्याय हुन जान्छ । त्यसैले अरुलाई अन्यायमा पारेर उसको मन, इच्छा र भावना नबुझीकन जबर्जस्ती ल्याउने परिवर्तनले केही काम गर्दैन र अनेक थरीका नकारात्मक असरहरू मात्र छोड्ने गर्छ ।

के गर्ने, के नगर्ने ?

तसर्थ, व्यक्तिलाई उसलाई के चाहिएको हो ? उसको भावना कस्तो छ ? उसको खुसी के कुरामा छ ? यो बुझेर व्यवहार गर्नुपर्छ । एकअर्कालाई नबुझीकन कुनै पनि व्यक्तिले अर्को व्यक्तिलाई अनावश्यक सरसल्लाह दिने बानी नगरौँ । यदि अर्को व्यक्तिको हितमा वास्तविक सल्लाह दिइन्छ भने पनि त्यसलाई आफ्नोतर्फबाट देखेको सही कुरा के हो, त्यो उजागर गरेर केवल सल्लाहको रूपमा मात्र दिऔँ, जीवनमा सहजै लागू गरोस् भन्ने ठानेर होइन ।

हरेक व्यक्तिलाई आफ्नो भावनात्मक स्वतन्त्रता निकै प्यारो हुन्छ, जुन कुरा अरु कोही अन्य व्यक्तिबाट निर्माण वा नियन्त्रणको अपेक्षा हुँदैन । त्यसैले अरुलाई कुनै प्रकारको दबाबबाट होइन कि उसप्रति देखाइने सद्भाव र प्रेमपूर्वक गरिने व्यवहारबाट मात्रै अरुमा सकारात्मक परिवर्तनको अपेक्षा गर्न सकिन्छ । उक्त व्यक्ति कस्तो प्रकारको हो भन्ने बुझेर मात्रै उसलाई उसकै अवस्था र आवश्यकताअनुरुप मद्दत गर्नुपर्छ । उदाहरणका लागि– एउटा बिरामी डाक्टरकहाँ जान्छन् र उनलाई के भएको हो भनेर नसोधीकन, उनको अवस्था नबुझीकन डाक्टरले औषधि लेखेर दिन्छन, वा चिरफार गर्न अप्रेसन थिएटरमा लैजान्छन् र यो औषधी खाऊ भनेर बिरामीलाई दिएर पठाउँछन् भने त्यसको नतिजा के आऊला ? त्यसैले अरुलाई नजिकबाट बुझ्ने कोसिस गरौँ र अरुको भावनाको कदर गर्दै उसको अवस्था र आवश्यकता बुझेर सहयोग गरौँ ।

अरुका बारेमा आफूअनुकूल धारणा बनाउने नगरीकन, नियन्त्रणमा नराखीकन उसलाई आफ्नो सजिलो वातावरणमा स्वतन्त्र छोडिदियो भने व्यक्ति सरल वातावरणमा खुसी हुन, रमाउन सुरु गर्छ । यसरी एकअर्काको मानसिक स्वास्थ्य अवस्था सुधार गर्न पहल गर्नु राम्रो हुन्छ ।

लेखक मनोविमर्शकर्ता हुन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस १३, २०८० ०७:२९