लिच्छविकालमै थियाे हनुमानढाेकामा दरबार

A+ A A-

जब ज्ञान र अन्वेषणले पखेँटा हाल्न थाल्छ, तब इतिहासले पनि घुम्टो उघार्छ ।

र, अन्वेषणको उडानसँगै इतिहास अद्यावधिक हुन्छ । सम्भवतः त्यसैको प्रमाण हो, हनुमानढाेकामा भेटिएको लिच्छविकालीन शिलालेख ।

होइन भने, हनुमानढाेका आज पनि हाम्रा लागि मल्लकालीन दरबारमै सीमित हुने थियो । तरजसै हनुमानढाेकामा लिच्छविकालीन शिलालेख भेटियो, इतिहासले केही नयाँ संकेतका डोबहरू छाड्याे, जसलाई पछ्याउँदै जाँदा आज हामी लिच्छविकालमा पुनः अवतरण गर्छौं ।

भनिन्छ, लिच्छविकालमा नेपाल उपत्यकाको विभिन्न भागमा बाक्लो बस्ती बसिसकेको थियो । इतिहासकार गौतमवज्र वज्राचार्यको भनाइलाई सापटी लिने हो भने उपत्यकाका छेउछेउमा रहेका प्रदेश लिच्छविहरूको समयदेखि नै आवाद भइसकेको थियो ।

हुन त हनुमानढाेका भन्नेबित्तिकै आज पनि मल्लकालीन दरबारका रूपमा रहेको प्रसिद्ध दरबार नै हाम्रो मानसपटलमा आउँछ । हनुमानढाेका दरबारमा भएका मल्लकालीन र शाहकालीन संरचनाले पनि हामीलाई त्यो सुविधा दिएका हुन् ।

तर, हनुमानढाेका परिसरमा भएका केही प्राचीन संरचना र अभिलेखलाई नजरअन्दाज नगर्ने हो भने प्राचीनकालदेखि नै यस ठाउँमा प्रसिद्ध राजकुल अर्थात् राजदरबार थियो भन्ने प्रष्ट हुने वज्राचार्य बताउँछन् । त्यसैले लिच्छविकालका ऐतिहासिक सामग्री केलाएर हेर्ने हो भने पनि दरबारको प्राचीनताबारे थप बुझ्न सकिन्छ ।

काठमाडौं शहर लिच्छविहरूको समयमा दक्षिणकोलिग्राम र कोलिग्राम नामले दुई भागमा बाँडिएको थियो । हाल काठमाडौं शहरको दक्षिणी भाग अर्थात् हिजोआजको लगन, यङ्गालटोल, ब्रह्मटोल आदि ठाउँ दक्षिणकोलिग्राम नामले प्रसिद्ध थियाे भने इटुम्बहाल, मत्स्येन्द्रनाथतिरको ठाउँ चाहिँ त्यसै बेला कोलिग्राम नामले प्रसिद्ध थियो, जुन सोही ठाउँमा पाइएका लिच्छविकालीन अभिलेखहरूले प्रमाणित गरेको वज्राचार्य बताउँछन् ।

गौतमव्रज भन्छन्, ‘वास्तवमा लिच्छविकालमा दक्षिणकोलिग्राम वा यङ्गलको सीमाभित्र एउटा राजकुल (राजदरबार) बनेको थियो । दक्षिणपट्टिको कोलिग्राम अर्थात् दक्षिणकोलिग्राममा बनेको सो राजकुल दक्षिणराजकुल भनी प्रसिद्ध थियो । जैसीदेवलबाट लगन जाने बाटोमा घरको भित्तामा ठड्याएर राखिएको संवत् ५३५ (वि. सं. ६७०) को अभिलेखबाट बुझिन्छ ।’

लगभग ५० वर्षअघि ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको नेपाल र एसियाली अध्ययन संस्थानको तर्फबाट अध्ययन तथा अन्वेषण गर्ने अवसर पाएका इतिहासकार गौतमवज्र वज्राचार्यले खोजबिनका क्रममा दक्षिणराजकुल अर्थात् दक्षिण राजदरबार कहाँसम्म फैलिएको थियो भन्ने बुझ्ने आधारभूत संकेत भेट्टाए । र, त्यो संकेत थियो– हनुमानढोका देगुतलेको देवल श्वेत भैरवमुनि भेटिएको लिच्छविकालीन शिलापत्र ।

जहाँ केही छिटपुट अक्षरहरू कुँदिएको थियोः

विविधशकुन्तपशु...ङकृतयुद्धरहः... ...तक किरातवर्षधर.. करः..यः
चिरन्तनं लिच्छविराजकारितं पुरातनैव्र्वृ त्तिभटैरुपेक्षि (तं)
... ... ... ... .... ... .... ... ... ... रुहः
. ... ... ... .... .... ...... .... क्षेत्रम् भग्नक
... ... .... ... .... .... .... ... पुनः पुनव्र्वसुः ।।

स्रोतः लिच्छविकालका अभिलेख/ धनवज्र वज्राचार्य

नभन्दै तीन हात एक भित्ता लम्बा एघार अंगुल चौडा शिलामा कुँदिएको सो शिलालेखले इतिहासलाई अद्यावधिक हुने बाटो विस्तार गरिदियो ।

हुन त उक्त भेटिएको शिलालेखमा धेरैजसो अक्षर सदाका लागि लोप भइसकेको भए पनि छुटेका केही अक्षरले दिने संकेत नै काफी थियो, गौतमवज्रका लागि ।

शिलालेख झट्ट हेर्दा वा भनौं पढ्दा डायमण्ड शमशेरकाे साहित्यजस्तै पनि लाग्ला । टुक्रिएका शब्दलाई सांकेतिक अर्थमा बुझ्नुपर्ने !

अनुवादः

(...नानाथरी चरा र पशु...बढेका रुखहरू... किरातका वेष धारणा गर्ने... अघिका लिच्छवि राजाहरूले बनाएको पुराना वृत्ति (जागीर) खुवाएर राखेका सिपाहीहरू बस्न छोडेको...रुखहरू....खेत भत्केको... फेरि पुनर्वसु नक्षत्र।)

कहिलेकाहीँ टुक्राटुक्रामा पनि शब्दहरू जोडिन सक्छन् । कहिलेकाहीँ शब्दशब्दहरूमा पनि अर्थहरू टुक्रिन सक्छन् । लिच्छविकालीन शिलालेखको अनुवाद पढ्दा यस्तै लाग्छ ।

नासल चोक

भेटिएका छिटपुट शिलालेखमा कुनै पनि संवत् नभए पनि यस अभिलेखको लिपि अंशुवर्मका अरु शिलापत्रसँग दुरुस्त मिल्न गएकोले हनुमानढाेकाको यस शिलालेखले लिच्छविकालनि प्राचीनतालाई स्पर्श गरेको गौतमवज्रको तर्क छ ।

गौतमवज्र आफ्नो पुस्तक ‘हनुमानढोका राजदरबार’मा लेख्छन्, ‘राजा अंशुवर्माले आफूभन्दा अघिका लिच्छवि राजाहरूले बनाएर गएको पुरानो दरबारको पुनर्निर्माण गरेर त्यसैको उपलक्ष्यमा यो शिलापत्र राख्न लगाएका थिए । यो कुरा यस अभिलेखको वर्णनशैलीबाट हामी बुझ्न सक्छौँ ।’

सो कुरालाई नै टेको दिने गरी धनवज्रले पनि पुस्तक ‘लिच्छविकालका अभिलेख’मा यसअघि नै लेखेका थिए, ‘आफूभन्दा अघिका शासकहरूको कीर्तिको रक्षा गरिदिने नीति अंशुवर्माको थियो । यस अभिलेखमा पनि लिच्छवि राजाको पुरानो दरबारको जीर्णोद्धार गरिदिएको कुरा परेको छ । सो पुरानो दरबारको देखरेखको लागि केही सैनिक त नियुक्त थिए । तर, तिनले उपेक्षा गरेकाले सो दरबार भग्नावशेष अवस्थामा पुग्यो, चराचुरुङ्गीहरूको वासस्थान बन्न थाल्यो, साँढे आदि पशु जुध्ने ठाउँ बन्यो । यो कुरा थाहा पाई अंशुवर्माले दरबारको जीर्णोद्धार गरिदिएको देखिएको छ ।’

यसरी हामी शिलालेखबाट राजदरबार वरिपरि देशका मुख्य सैनिकहरू बस्ने गरेको, लडाइँभिडाइँ पर्दा मात्र बाहिर लड्न जाने गरेको र चाहिएको बेलामा भर्ना गरिने एकथरी अस्थायी सेना तथा स्थायी अधिकारीहरूलाई जीवनवृत्तिको लागि जागीरको रूपमा जग्गा दिइएको भाव बुझ्न सकिने उनको भनाइ छ ।

त्यति मात्रै नभएर प्राचीन परम्पराअनुसार दरबारको खोपीमा व्यभिचार नहोस् भनी राखिने ‘किरात’ र ‘वर्षधर’ अर्थात् खसी पारिएका लोग्नेमान्छेको पनि चर्चा आएकोले पनि लिच्छविकालको प्राचीनताबारे थप स्पष्ट हुने इतिहासकार महेशराज पन्तले आफ्नो पुस्तक ‘हनुमानढोकादरबार मनमोहनचोकको दलानो शिलापट्ट र त्यहाँका शिलामूर्ति’मा उल्लेख गरेका छन् ।

हनुमानढोका देगुतलेको मन्दिर श्वैत भैरवमुनिको पेटी बनाउँदा गायब भएको लिच्छविकालीन शिलालेख भएको ठाउँ तस्वीर ः सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

तर, विडम्बना लिच्छविकालीन प्रमाण बोकेको यस शिलापत्र हाल हनुमानढोकामा यथास्थान अर्थात् श्वैत भैरवमुनि कहीँ कतै भेटिँदैन । धनव्रज वज्राचार्यले ‘लिच्छविकालका अभिलेख’ पुस्तकमा बताएअनुसार सो शिलालेख संकलन गर्दा हनुमानढोकामा देगुतलेको मन्दिरको पेटीमा पेटी बनाउन नै शिलापत्र ढुङ्गा प्रयोग गरिएको हुनाले अभिलेखको धेरै भाग खण्डित भइसकेको थियो । त्यतिखेर नै जम्मा पाँच पङ्क्ति देखिएका थिए । तर, तिनमा पनि धेरै अक्षर खण्डित थिए ।

त्यसो त हनुमानढोकामा लिच्छविकालमा नै समृद्ध थियो भन्ने यो नै एक मात्र प्रमाण भने होइन ।

अन्य लिच्छविकालीन प्रमाण केके हुन् त ?

हाल पुनःनिर्माण भइरहेको सातौँ शताब्दीको काष्ठमण्डप पनि लिच्छविकालको झलक दिने महत्त्वपूर्ण संरचना हो ।

बाह्रौँ शताब्दीमा राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्लले निर्माण गराएको मानिने यस काष्ठमण्डपलाई, भनिन्छ, बिसेत नामका मानिसले कल्पतरुलाई चिनी समातेर एउटा रुख उपलब्ध गराउने वाचा गराई छाडेपछि कल्पतरुले सालको काठ दिएका थिए रे ! त्यसैबाट मूर्तिविहीन मरुसतल बनाएका थिए, जसलाई काष्ठमण्डप भनेर चिनिन्छ ।

केही वर्षअघि मात्रै बेलायतको दुर्हाम विश्वविद्यालयबाट भएको उत्खननपछि यो सातौँ शताब्दीको भएको इतिहासकारले बताएका हुन् ।

त्यति मात्रै होइन, हनुमानढाेका परिसरमा अन्य लिच्छविकालीन प्रमाणहरू तानाबहाल तथा नासलचोकमा पनि उपलब्ध छन् ।

तानाबहालमा रहेको लिच्छवि अभिलेख

तानाबहालमा रहेको लिच्छवि अभिलेख /तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

...............आषाढकृष्णसप्तम्याम्....
राजपरमेश्वश्रीमानदेवराज्ये ।.....
........................................
.......................................
स्रोत : हनुमानढोका राजदरबार,अभिलेख/गौतमवज्र वज्राचार्य

नासलचोकमा रहेको लिच्छवि अभिलेख

हनुमानढाेका नासलचोकको दक्षिण पश्चिम कुनामा एउटा जलद्रोणी छ । त्यसमा यो अभिलेख कुँदिएको छ । ‘अभिलेख–संग्रह’ पाँचौँ भागमा संशोधनमण्डलद्धारा यो छापिएको छ ।

नासलचोकमा रहेको लिच्छवि अभिलेख /तस्वीर ः सुनिल डंगोल/ हनुमानढोका दरबार संग्रहालय

ऊँ भक्तया विष्णोः समुद्दिश्य... ...
आषाढकृष्णसप्तम्याम् दत्तं अमृतवर्मणा
संवत् २०७

(विष्णुउपर भक्ति राखी ... ... लाई लख गरी अमतवर्माले संवत् २०७ आषाढ कृष्ण सप्तमीको दिन (यो जलद्रोणी) दान गरियो ।)

स्रोत : लिच्छविकालका अभिलेख/ धनवज्र वज्राचार्य

‘कुनै बेला हनुमानढोका हाल रहेको नेपाल बैंकसम्मै विस्तारित थियो । ९० सालपश्चात् भने संकुचन हुँदै गयो । यतिसम्म कि १५० वर्षअघिसम्म पनि हनुमानढोकामा ३५ चोकहरू थिए, जुन अहिले १२ वटा मात्रै चोकमा सीमित हुन पुगेको छ’, इतिहासकार महेशराज पन्त हनुमानढाेका राजदरबारको संकुचन पर्गेल्ने प्रयास गर्छन् ।

यसरी मल्लकालीन शासकहरू राजा रत्न मल्ल (वि.सं १५४१–१५७७) देखि जयप्रकाश मल्ल अनि शाहकालीन शासकहरूमा पृथ्वीनारायण शाहदेखि पृथ्वीवीरविक्रम शाहसम्मलाई राज्यरोहण गराएको हनुमानढाेका दरबारमा भेटिएका लिच्छविकालीन अवशेषहरूले काष्ठमण्डप इतिहासलाई थप अध्ययन–अनुसन्धान गर्ने बाटो खोलिदिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख ११, २०७८ १०:१७