नगरवधू आम्रपाली कसरी भिक्षु भइन् ?

A+ A A-

भगवान्‌ बुद्धले भने, 'आम्रपाली, अब अरु तिम्रो के इच्छा छ ?'

'भन्ते भगवान्‌, एउटा भिक्षा चाहियो ।'

'त्यो के आम्रपाली ?'

'आज्ञा होस् भन्ते, कुनै भिक्षुले मलाई आफ्नो वस्त्र प्रदान गर्नुहोस् ।'

भगवान्‌ले आनन्दतर्फ हेरे । आनन्दले आफूले ओढेको वस्त्र निकालेर आम्रपालीलाई दिए । यसरी शहरकी अत्यन्त सुन्दरी, अत्यन्त बुद्धिमान् स्त्री नगरवधू आम्रपाली भिक्षु भइन् ।

आचार्य चतुरसेनको 'वैशालीकी नगरवधू’ पढेपछि यो पुस्तकको समीक्षा साट्न मन लाग्यो । माथि उल्लेखित आम्रपाली अत्यन्त सुन्दरी मात्र होइन, समयले उनलाई नामुद सौदागर पनि बनायो । तिनै आम्रपाली सौदागरको बाजी छोडेर अहम्‌लाई समाप्त गर्न कसरी सफल भइन् भन्ने कथा नै यस उपन्यासको आत्मा होजस्तो लाग्छ ।

अवर्णनीय सुन्दरताको तक्मा भिरेर पनि आम्रपालीले आफूलाई गहिरो निराशामै भएको पाइन् । सान सौकतले भरिएर पनि आफूलाई रित्तो भएको पाइन् । देखिएर पनि नदेखिएजस्तो जीवनभर कुनै एक मात्र पुरुषलाई रोज्न पाउने उनको नैसर्गिक अधिकार छिनिएको थियो । अधिकार छिनिएसँगै उनी सार्वजनिक सम्पत्ति भइन् । तिनताकाका वैशालीपुत्रहरू शहरका मधुशालामा भेला भएर आम्रपालीलाई आफूले पनि भोग गर्न पाउनेमा खुसी व्यक्त गर्दै मदिराको मदहोसीमा अह्लादित हुन्थे । शहर जो धनी थियो, जनधन सब बराबर ।

धनी युवाले मनचाहे दाम तिरेर आम्रपालीलाई भेट्न पाउँथ्यो त्यो पनि एकान्तमा । यिनै आम्रपालीले आफ्नो प्रेमीलाई त्याग्नुपरेको थियो त्यो पनि जवानीले भरिएको बेला । आम्रपालीले नगरवधू अर्थात् वेश्या करार हुन नामञ्जुर गरेको भए सजाय मृत्यु हुने अवश्यम्भावी थियो । मृत्युलाई धकेलेर नगरवधू हुन उनले सौदा गर्ने निधो गरिन् । यथेष्ट धनराशि र शहरमा अवस्थित एक विशाल राजभवन, सुरक्षा र निगरानी उनी आफैँले मिलाउने सर्तमा आफूलाई भविश्यको नामूद वेश्या करार गरिन् । स्मरण रहोस्, उनी त्यस समय उत्कृष्ट धनुर्धारी र शास्त्रार्थ गर्न सिपालु युवती थिइन् । प्रकृतिको काखमा जन्मिएर हुर्किएकी एक विदुषीलाई वैशालीको धिक्कृत कानुनले बलजफ्ती वेश्या बनाएको थियो ।

यो त्यतिबेलाको वैशालीको कथा हो । वैशाली शहर अहिले मुजफ्फपुरको पश्चिम दिशामा पर्छ । हो, जतिबेला भगवान्‌ गौतम बुद्ध सारनाथवरपर आफ्नो ज्ञान बाँडिरहनुभएको थियो, आम्रपाली पनि समयको दुष्चक्रबाट निस्केर १२ लाख मगध निवासी, ८० हजार गाउँका मुखिया तथा समस्त राजवर्गीजन सन्देहरहित संघ, धर्म र बुद्धमा शरणागत भएझैँ भगवान्‌ गौतम बुद्धको उपासक भएकी थिइन् । उनै आम्रपालीलाई लिच्छवी गणतन्त्रले बलपूर्वक आफ्नो धिक्कृत कानुनको बलमा वेश्या बनाएको थियो । आम्रपाली असाधारण सुन्दरी हुुनु नै उनको अपराध कबुलित हुनु थियो ।

आम्रपालीको अप्रतिम रूप, लावण्य, असह्य तेज, दर्प र लोकोत्तर प्रतिभाको चर्चा देशविदेशमा चल्ने गर्थ्यो । कामुक अप्सराजस्ती आम्रपाली त्रिलोकमा कुनै जीवधारीले गर्न नसक्ने तीन ग्रामको तालमा नृत्य पनि गर्न सक्थिन् । जब वैशालीको कानुनले उनलाई नगरवधू बनाउने निर्णय गर्‍यो, तब उनी धिक्कृत कानुनले गरेको दुई फैसलामध्ये एक मात्र रोज्न बाध्य थिइन् । वधकद्वारा वधशालामा काटिनु कि नगरवधू बनेर नगरको शोभा बढाउनु, उनी विकल्पहीन थिइन् । मृत्युसँग सौदा गरेर उनले शहरको विशाल सप्तभूमि प्रासादको डिमान्ड त गरिन् तर नगरवधू त उनलाई हुनु नै थियो ।

यो पुस्तक नारीमाथि गरिएको नियोजित षड्यन्त्रको नालीबेली हो । तर, पुस्तक आफैँले स्पष्ट रूपमा के पनि भनेको छ भने सत्वहीन पुरुषकहाँ धन र स्त्रीहरू रोकिँदैनन् । अनुच्छेद र परिच्छेदमा तलमाथि भयो होला तर कथाको सार र मर्म पीडादायक छ ।

शहरको समृद्ध भवन सप्तभूमि प्रासादमा आम्रपाली एक वेश्या अर्थात् नगरवधूको रूपमा प्रवेश गरिन् । उनलाई भेट्न र देख्न जनपदको जहिले पनि भिड हुन्थ्यो । शहरका सेठका धनी छोराहरू दिनपछि रात पर्ने पर्खाइमा हुन्थे, किनभने रातमा मात्र आम्रपालीको दर्शन गर्न पाइन्थ्यो, त्यो पनि हातमा सुन र हीराका थैली बोकेर ।

मैले यहाँ आम्रपालीलाई प्रत्येक रात भिन्नभिन्न पुरुषहरूबाट उपभोग हुन्थिन् भनेको छैन, किनभने आम्रपालीका आफ्नै प्रेमी थिए । तिनको नाम राजा बिम्बिसार थियो । उनैबाट एक सन्तानलाई समेत जन्म दिइन् । उनैले जन्म दिएको बालक भविष्यको मगध राज्यको सम्राट हुनेवाला थियो तर त्यही पल उनले पहेँलो चीवरमा आफूलाई वरण गरिन् । काटिएका उनका सुन्दर केशराशि त्यसबेला काशीलाई छोएर गंगामा बग्दै थियो । उनको लामो तर धुग्रिएको केशराशि सुमसुम्याउने उनका दासदासीहरू आम्रपालीको काटिएको केश मात्र होइन, उनका आँखालाई सोभाएका आँखीभौँ पनि तासिएको नाजुक दृश्य हेर्न विवश थिए; मानौँ, असारमा खेतका कान्लाहरू जसरी तासिन्छन्, उसैगरी उनका केशराशिहरू तासिएका थिए ।

पहिलो प्रेम नै अमर हुन्छ भन्ने चिन्तनको बर्खिलाप उनको पटकपटक गहिरो प्रेम भएको छ, त्यो पनि फरकफरक मान्छेसँग । त्यो अप्रतिम सुन्दरता र अकल्पनीय धनराशि त्याग्न के त्यस्तो सूक्ष्म तत्त्वले उनलाई पटकपटक झस्काइरह्यो कि उनले एक दिन भगवान्‌सँग चीवर माग्ने संकल्प गरिन् । उनी तिनै आम्रपाली थिइन्, जसलाई पाउनका लागि वैशालीको जनपद उन्मत्त भएर रगतको नदी बगाउनसमेत तयार भएको थियो ।

यो पुस्तक नगरवधूको विवशताको कथा बोकेको पुस्तक हो र त्यस्ता सुन्दरी हाम्रो शहरबजारमा पनि होलान्, के हामीलाई त्योबारे हेक्का होला त ? अझ त्यतिबेलाका शक्तिशाली मगधका राजा बिम्बिसारले जस्तो नगरवधूलाई प्रेम गर्ने हिम्मत हाम्रो महानगरका मेयर बालेन शाहसँग पनि होला त ? प्रेम यो अर्थमा कि यसलाई अन्य शब्दसँग नजोडौँ । कुनै युवतीलाई बलपूर्वक यौनदासी बनाउने प्रथाको विरुद्ध आवाज उठाउने क्रममा बिम्बिसारको प्रेम आम्रपालीसँग बसेको थियो । एउटा दास प्रथाका विरुद्ध त्यो एउटा क्रान्ति थियो, जुन सफल पनि भयो ।

म सोचमग्न छु, काठमाडौंका मेयर बालेन शाह यतिबेला के गर्दै होलान् ? रातको १२ बजेको छ । त्यस कारण उनी कुनै क्लबमा पनि होलान् र कुनै युवतीले उनलाई आफ्नो हातबाट सराव सर्भ गरिरहेछिन् । हो, तिनै सराव सर्भ गर्नेहरू नै आम्रपालीहरू थिए इतिहासमा र तिनीहरूलाई बलपूर्वक यौनदासी बनाइएको थियो । मेयरसा'बलाई पनि ठमेलका गल्लीहरूमा कलियुगका यौन दासदासीहरू रहन्छन् भन्ने थाहा छ भने राजा बिम्बिसारले जस्तै हिम्मत गरेर सोधून् कि तिमीहरू जुन पेसामा छौ खुसी छौ भनेर । जसले हालेको भोटले बालेनलाई मेयर बालेन शाह बनायोे, तिनै भोटर आफ्नो खुसीले पेसा रोज्न पाउने मानवीय अधिकारबाट कहीँकतै वञ्चित त छैनन् ? महानगरको गरिमा बढाउने तपाईंका कदमहरू नि:सन्देह वर्णनीय छन् तर पनि तपाईंले गर्नुपर्ने कामहरूमध्ये एउटा महत्त्वपूर्ण काम छुट्यो कि !

खैर, आम्रपालीले एकान्तबासको दश वर्ष पूरा गरिसकेकी थिइन, जतिबेला वैशालीमा भगवान्‌ बुद्धको पाइला पर्‍यो । एक अधम वेश्या कसरी विश्वविख्यात साध्वीको रूपमा रुपान्तरण हुन्छिन्, अनि बहुमूल्य स्वर्णतारजडित वस्त्र र उत्तम रेसमी पछ्यौरीमा अपूर्व सुन्दरी देखिने नगरवधू छुद्र वासनाहरूलाई परित्याग गरेर बुद्धको उपासक बन्छिन् । उपन्यासको सार यही नै हो । वैशालीकी नगरवधू चतुरसेनको उपन्यास मात्र होइन, यो २५ सय वर्षअघिको इतिहास पनि हो ।

हुन त व्यास ऋषिले पनि नारीमाथि हुने अन्यायका विरुद्ध महाभारत लेखेका थिए । तर ती अन्यायहरू कुनै युगमा पनि समाप्त भएनन् । महाभारतका कहानीहरूलाई फ्यान्टसाइज मात्र गरियो, आशातीत चिन्तन गर्न र दीक्षित हुन आजसम्म समाज असफल नै रह्यो । नाम फेरियो, ठाउँ फेरियो, पात्र फेरियो तर नारीमाथिको हमला आजपर्यन्त फेरिएन ।

यो पुस्तक नारीमाथि गरिएको नियोजित षड्यन्त्रको नालीबेली हो । तर, पुस्तक आफैँले स्पष्ट रूपमा के पनि भनेको छ भने सत्वहीन पुरुषकहाँ धन र स्त्रीहरू रोकिँदैनन् । अनुच्छेद र परिच्छेदमा तलमाथि भयो होला तर कथाको सार र मर्म पीडादायक छ । म केवल यो पुस्तकको पाठक मात्र हुँ भन्ने जानेर पनि सीमित शब्दमा केही भन्ने कोसिस गरेँ, गल्ती भए क्षमा गर्नुहोला । पुस्तक लामो छ । कथाभित्र उपकथा र पात्रभित्र उपपात्रहरू यथेष्ट छन् । तर, यतिचाहिँ भन्न सक्छु– पुस्तक पढ्ने बानी नै नभएकाहरूका लागि पनि यो 'वैशालीकी नगरवधू' एक उत्कृष्ट सुरुवात हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २८, २०८१ १४:०५