वाम से रामः इलाम र बझाङकाे उपचुनावले कम्युनिस्टको पश्चिम बङ्गाल यात्रामा अस्थायी विरामकाे संकेत

वाम से रामः इलाम र बझाङकाे उपचुनावले कम्युनिस्टको पश्चिम बङ्गाल यात्रामा अस्थायी विरामकाे संकेत

A+ A A-

१५ वैशाखमा इलाम र बझाङमा सम्पन्न उपनर्वाचनको मतपरिणामले दलहरूलाई सहानुभूति र झट्का दुवै थपेको छ । पहाडमा वर्चस्व कायम गरिरहेको नेकपा एमालेको संगठन कमजोर हुँदै गरेको बताइरहेको बेला यस निर्वाचनले ठूलो राहत दिलाएको छ । निकटतम प्रतिस्पर्धी नेपाली काङ्ग्रेसका डम्बरबहादुर खड्कालाई एमालेका सुहाङ नेम्वाङले ५८३० मतको फराकिलो अन्तरले पराजित गरे ।

माओवादी केन्द्रसमेतको समर्थन रहेका नेम्वाङले कुल खसेको मतमा ४०.५६ प्रतिशत मत आफ्नो पोल्टामा पारेका थिए । लामो विरासत बोकेको उक्त क्षेत्र गुमेको भए देशव्यापी ठूलो सन्देश जाने निश्चित थियो । त्यस्तै, बझाङमा गत वर्ष गुमाएको निर्वाचन क्षेत्रमा समेत विजय हासिल गरेर एमालेले पहाडमा आफू बलियो शक्ति रहेको सन्देश दिएको छ । बझाङमा एमाले, माओवादी र समाजवादीले एकल प्रतिस्पर्धा गरेका थिए ।

माओवादी र समाजवादीले पनि उल्लेख्य मत प्राप्त गरे । बझाङमा तीनवटै वामपन्थी दलले प्राप्त गरेको संयुक्त मत १८०९२ रहेको छ । जुन काङ्ग्रेसका उम्मेदवारले प्राप्त गरेको मतभन्दा ६७४६ मत बढी हो । पूर्वाग्रहलाई थन्क्याउँदा यो मतपरिणामले वामपन्थीहरूको सशक्त उपस्थितिलाई मात्र अभिव्यक्त गर्दैन, बरु अझै पनि देशको निर्णायक शक्ति हो भन्ने स्पष्ट छनक दिएको छ ।

उता मिसन- २०८४ सञ्चालन गरिरहेको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको इलाममा भने जमानत नै जफत भयो । उसका उम्मेदवार मिलन लिम्बूले ५०५० मत प्राप्त गरी चौथो स्थान सुरक्षित गरे । जितका लागि पूरै तागत खर्चेको रास्वपाले पहिचान समर्थक उम्मेदवारले भन्दा ६४०७ कम मत प्राप्त गर्‍यो । यसले रास्वपालाई चुनौती मात्र थपेन, बरु पूर्वमा पहिचान पक्षधरहरूले उसको मिसन- २०८४ लाई निस्तेज पार्ने खतरा बढेर गएको छ ।

अब अलिकति भारतको पश्चिम बङ्गालको कुरा कोटयाऊँ ।

सन् २०११ को तथ्याङ्कअनुसार, ९ करोड १० लाख जनसंख्या र ५ करोड ६० लाख मतदाता रहेको भारतको पश्चिम बङ्गाल चौथो धेरै जनसंख्या भएको राज्यमध्येमा पर्छ । त्यहाँ सबैभन्दा ठूलो भारतीय संसदीय कम्युनिस्ट पार्टी, भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी) को प्रभुत्व रहेको वामपन्थी गठबन्धनले सन् १९७७ देखि निर्वाध रूपमा शासन गरेको थियो ।

१८ मे २०११ को ‘अल जजरी’मा सुमन्त्र बोस लेख्छन, 'उक्त ३४ वर्षहरूमा वामपन्थी मोर्चाले पश्चिम बङ्गालमा लगातार सातवटा राज्य चुनाव जित्यो । जुन भारतको लोकतान्त्रिक इतिहासमा एक अतुलनीय उपलब्धि थियो । समग्रमा, लेफ्ट फ्रान्टले पश्चिम बङ्गालको विधानसभा (राज्यको संसद) मा २९४ सिटमध्ये दुईतिहाइभन्दा कम कहिल्यै जितेन र यसको प्रमुख पार्टी सीपीआई (एम) ले सधैँ आफ्नै बलमा साधारण बहुमत सिट जितिरहयो । तर, पश्चिम बङ्गालमा तीन दशकसम्म एकछत्र शासन गरेको भारतिय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी) अहिले सतहमा भेटिन मुस्किल पर्छ । आफ्नै नियतिको सिकारमा पश्चिम बङ्गालको वाम मोर्चा परेको छ ।

यसका सम्भावित कारणहरू खोज्दै भारतीय लेखक पार्थ एम. एनले ३१ मार्च २०२१ को अलजजिरामा ‘ह्वाई एक्स-कम्युनिस्टस आर जोईनिङ मोदीज् बीजेपी इन इन्डिया’ज वेष्ट बङ्गाल' शीर्षकमा यसरी उल्लेख गरेका छन, 'मुख्यतः ममता बेनर्जीको त्रिणमूल काङ्ग्रेस कार्यकर्ताहरूको आक्रमणबाट आफूलाई कसरी बचाउने भन्ने छटपटी, सीपीएमको दशकौँको प्रभुत्वपछि देखिएको थकान, पार्टीको आफ्नै राजनीतिक जीवन र व्यक्तित्व वृद्धिको कम सम्भावना र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा राज्यमा भाजपा र यसको वैचारिक गुरु राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) द्वारा सञ्चालित हिन्दु सर्वोच्चतावादी अभियान थियो । जसका कारण कम्युनिस्ट पार्टीका नेता कार्यकार्ताहरू लाम लागेर भगवान् रामको नाम जप्दै राम से वाम वा 'फ्रम लेफ्ट टु लर्ड राम'को चामत्कारिक नारामा आफूलाई समाहित गरेका थिए । आज पनि यही नाराको वरिपरि कम्युनिस्ट नेता कार्यकर्ताहरू भाजपामा समेटिने क्रम जारी छ ।

पश्चिम बङ्गालको यात्रा भनेको तीव्र गतिमा विघटनको बाटो समात्नु हो । तत्काललाई इलाम र बझाङको विजयले वामपन्थीहरूलाई ठूलो टेवा मिलेको छ । यी दुवै क्षेत्र गुमाएको भए यसको देशव्यापी असर निकै ठूलो हुन्थ्यो । तत्काललाई उपचुनावको परिणामले एमालेको पश्चिम बङ्गालको यात्रामा विराम लागेको छ ।

त्यसैगरी, बेलायतबाट प्रकाशित हुने ‘द गार्जियन’को ३० मे २०१० को अंकमा ‘जसोन बर्क’ले लेखेका छन्, 'चार कारकहरूले पश्चिम बङ्गालका कम्युनिस्टहरूको भाग्य व्याख्या गर्न मद्दत गर्छन्– उनीहरूको लामो र मुख्यतया चुनौतीपूर्ण शासनमा सम्मिलित भ्रष्टाचार र अक्षमता, ठूलो मात्रामा पुनर्गठित वैचारिक भाषा जसले धनी र अधिक महत्त्वाकांक्षी युवा भारतीय मतदाताहरूलाई टाढा राख्छ, अन्य अधिक गतिशील राज्यहरूको तुलनामा पश्चिम बङ्गालको आर्थिक पतन र ममता बेनर्जीको नेतृत्वमा वास्तविक प्रतिपक्षको रूपमा तृणमूल काङ्ग्रेसको उदय ।'

तृणमूल काङ्ग्रेसको संस्थापक र उक्त समय राष्ट्रिय रेलमन्त्री रहेकी बेनर्जीले सीपीआई (एम)को कमजोरीलाई चलाखीपूर्वक उपयोग गरी आफूलाई सत्ताका लागि खडा गरेको बर्कले लेखेका छन ।

२०८१ सालसम्म आइपुग्दा माओवादीको ओरालो लाग्ने क्रममा ब्रेक लागेको देखिँदैन भने सबैभन्दा तीव्र विघटनको बाटोमा माधव नेपाल नेतृत्वको समाजवादी पार्टी देखिन्छ । तर, नेकपा एमाले भने चुस्तदुरुस्त नै छ । कैयन् मानिसहरूलाई लाग्छ एमाले पनि सकिन्छ र ? बलियो संगठन, अनुशासित र प्रतिबद्ध कार्यकर्ताको विशाल पङ्क्ति, सबल र बलियो आर्थिक अवस्था, मध्यम वर्गको बलियो उपस्थिति रहेको संरचनामा अडिएको संगठन सहजै तहसनहस होला ? सरसर्ती हेर्दा अनौठो देखिने प्रश्न पूर्वाग्रहीजस्तो पनि देखिन्छ । तर, तथ्यहरू केलाउँदा पूर्वाग्रही हुनुपर्ने त्यस्ता कुनै कारणहरू देखिँदैन ।

भत्किएको माओवादीको टेवा बिन्दु

पुँजी बजारमा एउटा यस्तो मनोवैज्ञानिक विन्दु हुन्छ, जसले बजारलाई तल झार्न वा माथि लैजान प्रेरित गरिरहेको हुन्छ । प्रतिरोध (रेजिस्टेन्स) र टेवा (सपोर्ट) भनिने बिन्दुले बजारलाई निरन्तर दबाब दिइरहेका हुन्छन् । ओरालो लागेको बजारले आड लिनका लागि टेवा खोजिरहेको हुन्छ । जब टेवा बिन्दुलाई ब्रेक गरेर बजार ओरालो लाग्छ, यसको झर्ने गति तीव्र हुन्छ । यसले अर्को नयाँ टेवा बिन्दु खोजिरहेको हुन्छ । त्यस्तै, बजारले ओरालो यात्रा सकेर उकालो यात्रा (बुलिश) सुरु गर्दा पहिला बनेको उच्च बिन्दुले रोक्ने प्रयत्न गरिरहेको हुन्छ ।

यस्तो प्रतिरोधको सामना धेरैपटक बजारले परीक्षण गर्छ । तर, यो बिन्दुलाई ब्रेक गरेपछि बजारको माथि जाने क्रम तीव्र हुन्छ । जस्तो; नेपालको शेयरबजार थुप्रैपटक २२०० को बिन्दुमा पुगेर जरेङ्कव छ । २३०० को बिन्दुलाई लामो समयदेखि ब्रेक गर्न सकिरहेको छैन । यसलाई भत्काउँदा बजारले एउटा नयाँ उचाय कायम गर्छ । तल्लो बिन्दु १८०६ भन्दा तल पनि जान सकेको छैन । बजारलाई नयाँ उचाय कायम गर्न सरकार तथा निजीक्षेत्र दुवैले नीतिगत तहमा व्यापक सुधारका काम नगर्ने बेलासम्म बजारले उकालो यात्रा तय गर्न सक्दैन ।

इलाममा उम्मेदवार नै नउठाएको माओवादीले बझाङमा जम्माजम्मी ३ हजार ९ सय ६७ मत मात्र ल्यायो । कहीँकतै प्रतिस्पर्धामा समेत आउन सकेन । इलाममा एकल उम्मेदवार उठाएको भए सायद जमानत जफतकै सूचीमा माओवादीका उम्मेदवारको नाम थपिने थियो ।

२०६४ सालको संविधानसभा निर्वाचनको समानुपातिकतर्फ २९.२८ प्रतिशत मत प्राप्त गरेको माओवादी २०७० को दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनमा १५.२१ प्रतिशतमा ठाडै खसेको थियो । २०७४ सालको संसदीय निर्वाचनमा १३ प्रतिशतमा झरेको माओवादीको ओरालो यात्रा २०७९ को चुनावमा आइपुग्दासमेत रोकिएन । २०७९ मा यो अनुपात ११.१७ प्रतिशतमा झरेको थियो ।

शेयरबजारमा जस्तै माओवादीको ओरालो यात्रा जारी छ । यसले संगठनलाई जीवन दिन संगठनात्मक, वैचारिक, नीतिगत र रणनीतिक चारै अवयवमा गुणात्मक वृद्धि जरुरी छ । तर, परिणामले यस्तो छनक दिँदैन । बरु प्रचण्डको नेतृत्वमा बनेको माओवादी पार्टी प्रचण्डको अवसानसँगै सती पो जाने खतरा प्रवल छ ।

जुनसुकै पार्टी जीवित रहन त्यसको संगठनमा पछिल्लो पुस्ताको आकर्षण अनिवार्य हुन्छ । तर, माओवादीमा पछिल्लोपटक मतदान गरेको र अब पहिलोपटक मतदान गर्ने उमेर समूहको आकर्षण पटक्कै छैन । त्यस्तै, अहिलेको ३०-४० वर्ष उमेर समूह माओवादी संगठनको प्रमुख आधार हो । जनयुद्ध र जनआन्दोलनका विरासत बोकेर आएको यो उमेरसमूह सबैभन्दा परिपक्व, गतिशील, अनुभवी, उन्नत र परिवर्तनकारी हो । गाउँ र शहरको गजबको फ्युजन रहेको यो समूहले माओवादीलाई धानिरहेको छ । जस्तो; २०६५ सालमा भएको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको चुनावमा देशभरि माओवादीको विद्यार्थी संगठनले निकै सशक्त मत ल्याएको थियो ।

केन्द्रीय क्याम्पस कीर्तिपुरमा चुनाव जितेको थियो भने पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा कडा टक्कर परेको थियो । त्यसयता पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा चुनाव नै भएको छैन । काठमाडौंका मुख्य-मुख्य क्याम्पसमा पनि क्रान्तिकारीले विजय हासिल गरेको थियो । त्यस्तै, ४५ वर्षमाथिको उमेर समूह पनि माओवादीमा निकै सानो छ । ३०-४० वर्ष उमेर समूहलाई सही ढंगले परिचालन गर्न सकेको भए माओवादी आज सबैभन्दा बलियो संगठन रहिरहन सक्थ्यो ।

संसदीय चुनाव हाँक्ने योग्यता रहेको यो समूह र युद्धबाट आएको समूहको अन्तरविरोधले माओवादी संगठन अन्तत: कोमामा पुगेको छ । अहिले पनि माओवादी नेतृत्वमा तिनै युद्ध सरदारवादी मानिसहरू हावी छन् । न तिनीहरूले पार्टीलाई सही नेतृत्व दिन सक्छन्, न आमजनसमुदायले उनीहरूलाई विश्वास गर्छ ।

तर, युद्धबाट आएका नेता-कार्यकर्ताको समूहले यसलाई अवसरवादी, दक्षिणपन्थी, पदलोलुप, आत्मसुरक्षावादीजस्ता पगरी गुथाउँदै नेतृत्वमा आउनै दिएन । संसदीय चुनाव हाँक्ने योग्यता रहेको यो समूह र युद्धबाट आएको समूहको अन्तरविरोधले माओवादी संगठन अन्तत: कोमामा पुगेको छ । अहिले पनि माओवादी नेतृत्वमा तिनै युद्ध सरदारवादी मानिसहरू हावी छन् । न तिनीहरूले पार्टीलाई सही नेतृत्व दिन सक्छन्, न आमजनसमुदायले उनीहरूलाई विश्वास गर्छ । मध्यम वर्गको समुदाय देशमा जति वृद्धि हुँदै जान्छ, त्यसले दलको नतृत्व पनि सोहीअनुरुप खोज्दै जान्छ । माओवादीमा कमजोरीको मूल समस्या यहीँनेर छ, जुन मूल नेतृत्वले सुधार गर्नै चाहँदैन ।

वामपन्थी युवापुस्ताको चरम पतन

वैकल्पिक राजनीतिमा आएको पुस्ता श्रम, उद्यमशीलता र उच्च सीप तथा प्राविधिक क्षमताले युक्त भएर आएको देखिन्छ । मध्यम वर्गमा तीव्र संक्रमण भइरहेको नेपाली समाजले उच्च शिक्षालाई पहिलो प्रथमिकतामा राखेको छ । त्यो वर्गले आफ्ना सन्ततिहरूलाई विश्वका उत्कृष्ट विश्वविद्यालयमा स्व-लगानीमा अध्ययन गराउने हैसियत कायम गरेको छ । यस्तो संख्या ठूलो देखिन्छ ।

अमेरिका, युरोप वा अन्य विकसित देशहरूबाट उच्च शिक्षा हासिल गरेको त्यस्तो समूह वामपन्थी नेपाली कम्युनिस्टहरूले अख्तियार गरेको वामपन्थी रुझानबाट मुक्त छ । एमाले र माओवादीको शीर्षस्थानमा रहेका नेताहरू र तिनका सन्ततिहरूको वर्तमान अवस्था साथै अन्य नेता-कार्यकर्ताको मूल्याङ्कन गर्दा उनीहरू निकै भ्रष्ट, नैतिकपतन, व्यभिचारी, गुण्डागर्दी, अनैतिक यौन सम्पर्क, डकैती, लुटपाट, मानव तथा सुनचाँदीको अवैध बेचबिखन र दलालीमा लागेको स्पष्ट छ ।

पूर्वउपप्रधानमन्त्रीसमेत भइसकेका टोपबहादुर रायमाझीदेखि पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरालगायत नेताका छोराहहरू, पूर्वउपराष्ट्रपति नन्दकिशोर पुनका छोराको सहकारीदेखि सुन ओसारपसारमा संलग्नतासम्म, अन्य थुप्रै उच्चपदस्थहरूको भ्रष्टाचार काण्डमा गिरफ्तारीलगायत घटनाले वामपन्थी आन्दोलनको आजको मनोदशालाई प्रकट गर्छ । त्यस्तै, नेकपा एमालेको भ्रातृ संगठनका नेताहरू गोकुल बाँस्कोटाको ७५ करोड टेपकाण्डदेखि महेश बस्नेत र ऐन महरको सामाजिक सञ्जालमा छताछुल्ल यौनकाण्डले समग्र वामपन्थी आन्दोलनको आजको वास्तविकतालाई छर्लङ्ग पारेको छ । व्यभिचार, कमिसन, घुसखोरी, दलाली आजको वामपन्थी युवाको दैनिकी बनेको छ ।

इलाममा सुहाङ नेम्वाङले उल्लेख्य मत प्राप्त गरे पनि पहिलेको मतभन्दा एमालेले ४.८ प्रतिशत र काङ्ग्रेसले १३.१४ प्रतिशत मत गुमाएको छ । काङ्ग्रेसलाई ठूलो झट्का लागेको छ । तर, जमानत जफत भएको रास्वपाले भने ५.२९ प्रतिशत मत बढाएको छ । यसले रास्वपाले संगठन निर्माणमा जोड दियो भने आफूलाई सशक्त दलको रूपमा उभ्याउने सम्भावनालाई भने जीवित नै राखेको छ ।

पश्चिम बङ्गालको यात्रा भनेको तीव्र गतिमा विघटनको बाटो समात्नु हो । तत्काललाई इलाम र बझाङको विजयले वामपन्थीहरूलाई ठूलो टेवा मिलेको छ । यी दुवै क्षेत्र गुमाएको भए यसको देशव्यापी असर निकै ठूलो हुन्थ्यो । तत्काललाई उपचुनावको परिणामले एमालेको पश्चिम बङ्गालको यात्रामा विराम लागेको छ । तर, प्रभावकारी कार्यशैली, कुशल नेतृत्व विकास, युवाहरूको गुणात्मक सहभागिताबिना वामपन्थीहरूले आफूलाई जोगाउन सक्दैनन् । अझै भन्नुपर्दा, तीव्र आर्थिक विकास, प्रभावकारी सत्ता सञ्चालन, जनताका दैनिक जीविकाका समस्याहरूको उचित सम्बोधन नगरे अब वामपन्थीहरूको पश्चिम बङ्गाल यात्रालाई कसैले रोक्न सक्दैन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २१, २०८१ १८:४९